Skurðaðgerðir og aðrar aðgerðir í eða við þrenndarhnoða

Þetta er 4. færsla í færsluröð um þrenndartaugarverk/vangahvot. Fyrri færslur eru, í tímaröð:

1. Þrenndartaugabólga eða vangahvot;
2. Lyfjameðferð við þrenndartaugabólgu;
3. Þrenndartaugin og inngrip gegn þrenndartaugabólgu

5. Þrenndartaugarverkur/vangahvot: Saga orðanna

og ein söguleg færsla, Konustráið hans Péturs og greifynjan af Norðimbralandi

Aðgerðir í eða við þrenndarhnoða

Aðgerðir í eða við þrenndarhnoða eru oftast kallaðar percutaneous procedures á ensku því percutaneous þýðir að stungið er gegnum húð.

Þessar aðgerðir eiga að það sammerkt að stungið er nál um vanga nálægt munnviki, gegnum sporgat fleygbeins (foramen ovale ossis sphenoidalis) og allt upp í þrenndarhol, þar sem þrenndarhnoðað er. Síðan er hnoðað skaðað. Sjúklingurinn er ýmist deyfður eða svæfður, í sumum tilvikum vakinn öðru hvoru meðan á aðgerð stendur. Stundum geta sjúklingar farið heim samdægurs, stundum dvelja þeir yfir nótt á spítala.

Myndin hér til hliðar er tekin úr Anthonty H Wheeler o.fl. (2015.) Therapeutic Injections for Pain Management. Medscape.

Á myndinni fyrir neðan sést kannski betur hvernig farið er að því að komast að þrenndarhnoðanu og skaða það. Hún er tekin úr A Review of Percutaneous Treatments for Trigeminal Neuralgia (3. mars 2014.) NEUROSURGERY BLOG. Neurosurgery Department. La Fe University Hospital. Valencia, Spain.

Aðferðir til að skaða þrenndarhnoðað eru ýmiss konar. Nefna má:

* Innsprautun eimaðs glýseríns í hnoðað (percutaneous retrogasserian glycerol rhizotomy, oft skammstafað PRGR eða bara GR): Sprautunál er stungið gegnum vanga upp í þrenndarhol og það fyllt af vatnsleysanlegu skuggaefni, síðan er tekin nákvæm röngtenmynd. Skuggaefnið er sogað aftur upp og glýseríninu sprautað á réttan stað meðan fylgst er með í skanna. Sjúklingurinn situr uppréttur í þessari aðgerð og þarf sitja kyrr í tvær klukkustundir meðan glýserínið etur sundur þann hluta taugarinnar eða þrenndarhnoðans sem á að eyðileggja.¹ Minnkun sársauka verður hraðast vart sé þessari aðferð beitt.²

*Sköddun hnoðans með brennslu (radiofrequency rhizotomy er þessi aðgerð kölluð á ensku, oft skammstöfuð PRFT, ef notaður er riðstraumur, eða RFT, ef notaður er jafnstraumur): Stungið er gegnum vanga upp í þrenndarhol á sama hátt og lýst var hér að ofan en í þessari aðgerð eru rafsegulbylgjur notaðar til að brenna og skaða þann hluta þrenndarhnoðans sem þurfa þykir. Sams konar aðgerð með notkun línuhraðals í stað rafsegulbylgja þykir lofa góðu.

Af þeim aðgerðum sem gerð er með stungu gegnum húð er sköðun með rafsegulbylgjum talin skila minnstum árangri, þ.e.a.s. sársauki hverfur, að meðaltali, einungis í 3 ár.³

*Sköddun hnoðans með blöðru (Percutaneous balloon microcompression, PBM eða PBC): Stungið er um vanga með sérstöku áhaldi í nálinni og allt upp í þrenndarhol. Síðan er blásin upp blaðra sem falin er í áhaldinu og hún látin falla að þeim hluta þrenndarhnoðans sem skaða á. Blaðran þrýstir stöðugt á þrenndarhnoðað og veldur á því skemmdum.³

Í löngu myndbandi sem krækt er í hér að neðan má sjá seinni tvær aðgerðirnar framkvæmdar og hlusta á spjall taugaskurðlækna um kosti og galla hvorrar um sig. Krækt er í myndbandið á YouTube en þar verður það einungis aðgengilegt tímabundið. Hægt verður að horfa á það áfram á vef Aaron Cohen-Gadol, The Neurosurgical Atlas, en til þess þarf að skrá sig inn á vefinn (sem er ókeypis). Hér er bein slóð á myndbandið þar.

Myndband sem sýnir sköddun þrenndarhnoða með brennslu og með blöðru, á YouTube.

Rannsóknir á þessum aðferðum hafa nær eingöngu mælt minnkun sársauka en ekki tekið til lífsgæða sjúklinga eftir aðgerð. Svo virðist sem allt að 90% þeirra losni strax við sársauka en það er skammgóður vermir því að 5 árum eða skemur eftir aðgerð (fer eftir aðferðinni) eru um 50% sjúklinga í sömu sporum og fyrir aðgerð. Þessar aðgerðir má þó endurtaka.

Af því allar miða þær að því að skaða þrenndarhnoðað eða aðalgreinar þrenndartaugar við þrenndarhnoða fylgja þeim óhjákvæmilega talsverðar aukaverkanir, aðallega tilfinningaleysi í andlitinu í misjöfnum mæli. Allt að 4% sjúklinga fá alvarlega aukaverkun sem kölluð er anesthesia dolorosa; hún lýsir sér þannig að hluti andlits verður algerlega dofinn en jafnframt fylgir mikill sársauki í dofna hlutanum. Ef aðgerðin miðar að því að skaða augntaugina getur hún haft í för með sér dofa á hornhimnu auga og hornhimnubólgu.⁴

Skurðaðgerðir

*Skurðaðgerð með Gamma-hníf (Gamma knife surgery, einnig nefnd stereotactic radio-surgery á ensku, oft skammstafað GKS):
Þetta er í rauninni ekki skurðaðgerð því ekkert er skorið í sjúklinginn heldur er svæði við heilastofn skaðað með geislun. Sjúklingar geta farið heim strax eftir aðgerðina eða samdægurs. Í gammahnífs-aðgerð er festur hjálmur eða grind á höfuð sjúklings sem nýtist bæði sem hnitakerfi og festing meðan geislað er. Gammageislum er beint að rót þrenndartaugar þar sem hún gengur úr heilbrú í aftari kúpugróf og ákv. hluti hennar eyðilagður. Geislun með gamma hníf er unnt að beina með mikilli nákvæmni.

Traustar rannsóknir á gagnsemi liggja ekki fyrir. Sjúklingar finna ekki strax bata heldur líða vikur eða mánuðir uns áhrif koma í ljós. Sama gildir um aukaverkanir, sem eru aðallega dofi í andlitshlutum. Þær eru því miður algengar; á bilinu 9-20% sjúklinga finna verulega fyrir aukaverkunum ári eftir aðgerðina. ^{5, ₆}

Á myndinni hér að ofan sést sjúklingur á leið í gamma-hnífs aðgerð. Honum er síðan rennt inn í tæki sem beinir gammageislunum eftir hnitum í hjálmi á réttan stað. Myndin er tekin af Trigeminal neuralgia & Acoustic neuroma. (e.d.) Rancan: Gamma Knife.

*Þrýstingsminnkun æða(r) (Microvascular decompression, skammstafað MVD, stundum kölluð Jannetta procedure) er meiri háttar skurðaaðgerð sem ólíkt hinum aðgerðunum sem upp hafa verið taldar miðar ekki að því að skaða þrenndartaugina. Þessi aðgerð skilar langbestum árangri, um 75% sjúklinga finna ekki fyrir neinum sársauka 5 árum eftir aðgerðina, að sögn, ⁷ og um helmingur þeirra sem skornir hafa verið upp eru einkennalausir í 12-15 ár.⁸

Þetta er smásjáraðgerð sem er þannig gerð að höfuðkúpan er opnuð með því að saga lítið gat (u.þ.b. 3 cm í ummál) í stikilsbein (aftari hluta gagnaugabeins aftan við eyra, pars mastoidea ossis temporalis). Heilabastið (dura mater, ysta himna heilans) er dregið frá svo þrenndartaugin blasir við og hægt er að sjá hvort æð eða æðaflækja þrýstir á taugina þar sem hún gengur úr heilabrú (pons). Æðarnar eru ýmist slagæðar eða bláæðar og þrýstingur frá æð getur valdið því að mýli (taugaslíður) þrenndartaugar slitnar, sem er þá talið orsök sársaukans. Ef kemur í ljós að sú er raunin er trefjapúða úr tefloni komið fyrir milli taugar og æða(r).⁹ Smám saman mun taugin jafna sig, þ.e.a.s. nýtt mýli vex og sársaukinn hverfur. Gatinu á höfuðkúpunni er lokað með titanium-stykki.

Að sjálfsögðu er þessi aðgerð gerð í svæfingu og sjúklingur dvelur nokkra daga á sjúkrahúsi. Verkir vegna skurðsins sjálfs geta varað lengi.

Skurðsár eftir MVD-aðgerð

Að sögn fæst bestur bati með þessari aðgerð, þ.e. að meðaltali voru 73% sjúklinga einkennalausir í 5 ár. Eins og aðrar meiriháttar skurðaðgerðir getur þessi haft bana í för með sér. Dánartíðni af völdum hennar er áætluð 0,2-0,5%. Alvarlegar aukaverkanir geta verið blæðingar, leki heila-og mænuvökva, heilahimnubólga af völdum veira, meiriháttar sýkingar í kjölfar aðgerðar, varanlegt heyrnarleysi þeim megin sem aðgerðin var gerð (í um 4% tilvika) og tvísýni (að sjá tvöfalt) sem gengur til baka (í um 10% tilvika).¹⁰

Bent hefur verið á að rannsóknum á bata sem hlýst af þessari aðgerð sé talsvert ábótavant svo e.t.v. ætti að taka tölum um ágætan árangur með fyrirvara.¹¹

Á upplýsingasíðu fyrir sjúklinga, microvascular decompression (mvd) (2.2013.) Mayfield Clinic & Spine Institute. Cinnciati, Ohio, má sjá aðgerðina útskýrða í huggulegum teiknuðum myndum.

En einnig eru til myndbönd af aðgerðinni, sem viðkvæmir ættu að sleppa því að horfa á. Hér er bent á tvö slík á YouTube:

Operacion del Trigemino (Perú) por Dr Mauro Segura (24. júní 2014.)

Þetta myndband er vandlega klippt og einkennilegur tónlistarsmekkur miðað við efni myndbandsins er áberandi. En hér má sjá hvernig aðgerðin er framkvæmd, frá upphafi til enda.

Right Trigeminal Neuralgia M V D unedited clip by Prof Aadil Chagla Transposition of the SCA loop (13. júní 2015.)

Þetta myndband er óklippt og sýnir hvernig mið-hjarnaslagæð (arteria cerebri media) er hnikað til svo hún liggi ekki ofan á þrenndartauginni og síðan hvernig teflon-púða er komið fyrir ofan á þrenndartauginni til að koma í veg fyrir að allt fari í sama far aftur. Myndbandið er frekar langt enda sýnir það þennan hluta aðgerðar á rauntíma.

Því hefur verið haldið fram til þessa að dæmigerð þrenndartaugabólga (TN1) stafi oftast (jafnvel í allt að 95% tilvika) af þrýstingi á þrenndartaug þar sem hún gengur úr heilabrú (heilastofni) eða þar í grennd. Ennfremur hefur því verið haldið fram að í flestum tilvikum sé þessi þrýstingur vegna æða(r) sem liggi þétt að tauginni og þrýsti á hana.¹² Þetta hafa einmitt verið meginrökin fyrir að beita skurðaðgerðinni þrýstingsminnkun æða(r) (MVD).

En nú hefur komið á daginn að æða(r)skýringin er alls ekki eins afdráttarlaus og haldið hefur verið fram. Skv. nýrri danskri rannsókn kom í ljós að í einungis helmingi úrtaks sjúklinga sem Dansk Hovedpinecenter hafði greint með dæmigerðan þrenndartaugarverk sást æð þrýsta verulega á þrenndartaug þeim megin sem verkurinn var, í háþróuðu segulómtæki (MRI). Í sömu rannsókn kom og fram að mjög oft þrýsti æð á þrenndartaug þeim megin andlits sem var einkennalaus. Ályktunin sem dönsku fræðimennirnir draga af þessu er að æð sem þrýstir lítillega á þrenndartaug sé líklega líffræðilegt afbrigði sem hvorki valdi né segi fyrir um sjúkdóminn dæmigerðan þrenndartaugarverk nema í undantekningartilvikum.

Að vísu mátti stundum greina miklu þyngri þrýsting æðar (oftast slagæðar) þeim megin sem þrenndartaugarverkurinn var, í þeim helmingi sjúklinga þar sem æð sást þrýsta á þrenndartaugina.Og Danirnir telja að þegar svo háttar til muni skurðaðgerðin þrýstingsminnkun æðar örugglega bæta dæmigerðan þrenndartaugartaugarverk mjög.

Gallinn er sá, að þeirra mati, að þótt æð sjáist á segulómmynd (MRI scan) þrýsta á þrenndartaug, sama hvar eða hvers konar æð það er, sé ekki hægt að nota slíkt sem sjúkdómsgreiningartæki fyrir dæmigerðan þrenndartaugarverk. Segulómmynd getur einungis komið að gagni til að útiloka þrenndartaugarverk 2 (symtomatic trigemingal neuralgia – ath. að það mikill ruglingur á hugtökunum TN 2 og ódæmigerðum þrenndartaugarverk).¹³

Þessi niðurstaða Dananna kann að skýra að í stöku tilvikum er gert taugarúrnám (neurectomy) í svona skurðgerð ef kemur í ljós að engin æð þrýsti á þrenndartaugina. Úrnámið er gert nálægt heilastofni og veldur meira og langvarandi (jafnvel eilífu) tilfinningaleysi í andliti en taugarúrnám úr taugagrein þrenndartaugar (sjá um jaðaraðgerðir í síðast í færslunni Þrenndartaugin og inngrip við þrenndartaugabólgu).¹⁴

Að lokum er rétt að geta þess að til skamms tíma var talið að skurðaðgerðir á borð við þrýstingsminnkun æða(r) (MVD) er gagnaðist helst þeim sjúklingum með dæmigerðan þrenndartaugarverk sem fá sársaukaköst með hléum á milli en eru ekki haldnir stöðugan sársauka. Sömuleiðis gagnast hún betur þeim sem eru með skýr einkenni frá aðalgreinum þrenndartaugar en ekki dreifðan sársauka um andlitið.¹⁵

Yfirleitt var talið að skurðlækning (MVD eða þverskurður taugarótar) gagnist ekki sjúklingum með þrenndartaugabólgu 2 (TN2).¹⁶

Ég reikna með að skrifa eina færslu enn um þrenndartaugarverk. Sú færsla verður um orð og orðanotkun um sjúkdóminn á íslensku og ensku í sögulegu samhengi. Þrenndartaugabólga, sem ég hef notað í þessum færslum, er t.d. ekki gott orð því engin er bólgan, fremur en í vöðvabólgu. En ég get því miður ekki leiðrétt fyrirsagnir í færslum því það ylli ruglingi í leitarvélum á Vefnum.

Heimildir sem vísað er til

1 Burchiel, K. J. o.fl. (2014). Trigeminal Neuralgia Surgery: Overview, Preparation, Technique. Medscape.

2 Zakrzewska, Joanna M. og Roddy McMillan. (2011). Trigeminal neuralgia: the diagnosis and management of this excruciating and poorly understood facial pain. Postgraduate Medical Journal, 87, s. 410-416. Aðgengilegt á vef.

3 Burchiel, K. J. o.fl. (2014). Trigeminal Neuralgia Surgery: Overview, Preparation, Technique. Medscape.

4 Zakrzewska, Joanna M. og Roddy McMillan. (2011). Trigeminal neuralgia: the diagnosis and management of this excruciating and poorly understood facial pain. Postgraduate Medical Journal, 87, s. 410-416. Aðgengilegt á vef.

5 Burchiel, K. J. o.fl. (2014). Trigeminal Neuralgia Surgery: Overview, Preparation, Technique. Medscape.

6 Zakrzewska, Joanna M. og Roddy McMillan. (2011). Trigeminal neuralgia: the diagnosis and management of this excruciating and poorly understood facial pain. Postgraduate Medical Journal, 87, s. 410-416. Aðgengilegt á vef.

7 Zakrzewska, Joanna M. og Roddy McMillan. (2011). Trigeminal neuralgia: the diagnosis and management of this excruciating and poorly understood facial pain. Postgraduate Medical Journal, 87, s. 410-416. Aðgengilegt á vef.

8 Trigeminal Neuralgia Fact Sheet. (2013). National Institute of Neurological Disorders and Stroke, NIH bæklingur nr. 13-5116. Síðast uppfærður á vef 27. júlí 2015.

9 Burchiel, K. J. o.fl. (2014). Trigeminal Neuralgia Surgery: Overview, Preparation, Technique. Medscape.

10 Zakrzewska, Joanna M. og Roddy McMillan. (2011). Trigeminal neuralgia: the diagnosis and management of this excruciating and poorly understood facial pain. Postgraduate Medical Journal, 87, s. 410-416. Aðgengilegt á vef.

11. Zakrzewska JM, og Lopez BC. (2003.) Quality of reporting in evaluations of surgical treatment of trigeminal neuralgia: recommendations for future reports. Neurosurgery 53, s. 110-20. Aðgengilegt á vef TNA í Bretlandi.
og
Akram H o.fl. (2013.) Proposal for evaluating the quality of reports of surgical interventions in the treatment of trigeminal neuralgia: the Surgical Trigeminal Neuralgia Score. Neurosurgical Focus. Journal of Neurosurgery 35(3), s. 1-9. Aðgengilegt á vef.

12 Causes of trigeminal neuralgia. (2014.) NHS choices. NHS.uk.

13 Maarbjerg, Stine o.fl. (2015.) Significance of neurovascular contact in classical trigeminal neuralgia. Brain: A Journal of Neurology 138(2), s. 311-319. Aðgengilegt á vef

14 Trigeminal Neuralgia Fact Sheet. (2013.) National Institute of Neurological Disorders and Stroke, NIH bæklingur nr. 13-5116. Síðast uppfærður á vef 27. júlí 2015.

15 Burchiel, K. J. o.fl. (2014.) Trigeminal Neuralgia Surgery: Overview, Preparation, Technique. Medscape.

16 Trigeminal Neuralgia Fact Sheet. (2013.) National Institute of Neurological Disorders and Stroke, NIH bæklingur nr. 13-5116. Síðast uppfærður á vef 27. júlí 2015.

Posted in: Þrenndartaugabólga / Tagged: MVD aðgerð, skurðaðgerðir, þrenndarhnoða, þrenndartaug, þrenndartaugabólga

Þrenndartaugin og inngrip gegn þrenndartaugabólgu

Þetta er þriðja færsla í færsluflokki um þrenndartaugarverk (sem ranglega er kallaður þrenndartaugabólga í fyrirsögnum færsla). Hinar eru, í tímaröð:
1. Þrenndartaugabólga eða vangahvot
2. Lyfjameðferð við þrenndartaugabólgu
4. Skurðaðgerðir og aðrar aðgerðir í eða við þrenndarhnoða
5. Þrenndartaugaverkur/vangahvot: Saga orðanna.

Áður en gerð er grein fyrir inngripum við þrenndartaugarverk er rétt að fara nokkrum orðum um þrenndartaugina (nervus trigeminus) og mismunandi hluta hennar. Íslensk heiti hér og í annarri umfjöllun um þrenndartaugarverk á þessu bloggi eru ýmist fengin úr Orðabanka Íslenskrar málstöðvar eða úr Nomina Anatomica: Líffæraheiti. (1996). Ritstjóri Magnús Snædal. Reykjavík: Heimskringla Háskólaforlag Máls og menningar.

Hlutar heilastofns

Þrenndartaugin er stærst heilatauga (nervi craniales, þ.e. þeirra tauga sem tengjast heila eða heilastofni). Hvoru megin höfuðs gengur þrenndartaugin úr miðri heilabrú (pons)og greinist í þar í tvennt; Hreyfirót (radix motoria) og skynrót (radix sensoria). Hreyfirótin tengist gagnaugavöðva (Musculus temporalis); miðlægum vængklakksvöðva (musculus pterygoideus medialis) sem er vöðvi hliðlægt á höfði og hreyfir liðamót neðri kjálka, lyftir kjálka og hreyfir til hliðar; spennivöðva hljóðhimnu (Musculus tensor tympani); spennivöðva gómtjalds/holdgóms (Musculus tensor veli palatini); jaxla- og málbeinsvöðva (Musculus mylohyoideus) og fremri búk tvíbúkavöðva (musculus digastricus) en hann er vöðvi í hálsi ofan málbeins sem dregur neðri kjálka niður, lyftir málbeini og dregur það aftur. Í hreyfirótinni eru einnig aðfærslutaugaþræðir sem einkum miðla sársaukatilfinningu.¹

Þótt þrenndartaugin gangi út úr heilabrú dreifist hún um allan heilastofninn því inni í honum eru þrír þrenndartaugakjarnar, hver í sínum hluta heilastofns, þ.e.a.s. miðheilabrautarkjarni (Nucleus tractus mesencephalici nervi trigemini), mænukjarni (Nucleus spinalis nervi trigemini) og brúarkjarni (Nucleus pontinus nervi trigemini). Kjarnar gegna svipuðu hlutverki og taugahnoðu sem ber á góma hér á eftir en ég hef hvergi séð minnst á að þeir gætu skipt máli í þrenndartaugarverk. Mér dettur þó í hug að mögulegt sé að rekja ástæður verkja til þrýstings á þrenndartaugakjarna í þeim sárasjaldgæfu tilvikum þegar æxli í heilastofni er talin orsök verkja frá þrenndartaug.

Skynrót þrenndartaugarinnar er stærri en hreyfirótin og áhugi þrenndartaugasjúklinga beinist líklega meir að henni.

Báðar ræturnar liggja í þrenndarhnoða (ganglion trigeminale, ganglion semilunare (Gasseri)). Þrenndarhnoðað er skyntaugahnoða, þ.e.a.s. „svæði í útttaugakerfinu þar sem taugabolir og stundum stuttir taugaþræðir liggja þétt saman.“² Þrenndarhnoðað er sem sagt milliliður milli útttaugakerfis (kvísla þrenndartaugarinnar) og heilans.

Þrenndarhnoðað (ganglion trigeminale, ganglion semilunare (Gasseri)) er í þrenndarholi (cavitas trigeminalis/cavum trigeminale) í kletthluta gagnaugabeins (pars petrosa ossis temporalis) í miðkúpugróf (fossa cranii media). Þrenndarhnoðað samanstendur af aðfærslutaugaþráðum sem flytja boð um sársauka, hitastig og snertingu. Úr því ganga aðaltaugarnar þrjár, sem tilheyra úttaugakerfinu, þ.e.a.s. augntaugin, kinnkjálkataugin og kjálkataugin. Augntaugin gengur úr höfuðkúpunni um efri augntóttarglufu (fissura orbitalis superior), kinnkjálkataugin um hringgat (foramen rotundum) og kjálkataugin um sporgat fleygbeins (foramen ovale ossis sphenoidalis). Augntaugin og kinnkjálkataugin eru eingöngu skyntaugar en kjálkataugin gegnir bæði hlutverki skynjunar og hreyfingar. Ég reikna með að það sé þess vegna sem skaði á kjálkataug getur valdið máttleysi og rýrnun tyggingarvöðva, auk sársaukans, s.s. minnst var á í fyrstu færslu um þrenndartaugabólgu.

Á myndinni hér að neðan má sjá hvernig þrenndartaugin liggur (nema lítið er sýnt af augntauginni) og helstu taugar/greinar sem kvíslast úr aðaltaugunum þremur.³

Greinar og kvíslar þrenndartaugar

Í síðustu færslu fjallaði ég um helstu lyfjategundir sem þrenndartaugarverkjasjúklingum eru gefnar. Hér verður fjallað um önnur inngrip, að undanskilinni deyfingu hjá tannlækni (með lidocaini) sem getur stöðvað sársaukann umsvifalaust en endist því miður stutt.⁴

Inngrip og skurðaðgerð

Í grófum dráttum má skipta þessum inngripum í þrennt eftir því að hvaða svæði þrenndartaugar þau beinast. Allar aðgerðir nema skurðaðgerðin sem fjallað verður um síðar beinast að því að eyðileggja eða skaða hluta þrenndartaugar.

1. Jaðaraðgerðir eru aðgerðir sem eru gerðar fjarri þrenndarhnoða, oft á einhverjum meintum „ræsipunktum“/„kveikjupunktum“ (trigger points) þaðan sem sársaukinn kann að kvikna.
2. Aðgerðir í eða við þrenndarhnoða.
3. Skurðaðgerð gegnum aftari kúpugróf (fossa cranii posterior).

Í þessari bloggfærslu verður einungis fjallað um jaðaraðgerðir, hinar tegundirnar bíða næstu færslu.

Jaðaraðgerðir

Þessar aðgerðir eru af ýmsu tæi en hér er gerð grein fyrir þeim helstu.

Frystimeðferð (cryotherapy) er meðferð sem sumir kannast við til að losna við vörtur. Sé henni beitt við þrenndartaugarverk þá er reynt að finna kveikjupunkt (trigger point) með áreiti, síðan farið um munn eða stungið gegnum húð með sérstöku tæki að tauginni, taugin fryst í -120 gráður í 2 mínútur, leyft að þiðna í 5 mín. og þetta endurtekið tvisvar í viðbót.⁵

Hitameðferð (thermocoagulation) er andstæð frystimeðferð því þá er reynt að skaða taugarbút með rafmagnstæki sem hitar taugina við kveikjupunkt (trigger point) upp í 60-70° í tvær mínútur. Þetta er endurtekið ef þurfa þarf, þ.e.a.s. ef tilfinningaleysi/dofi finnst ekki strax.⁶

Bæði frystimeðferð og hitameðferð eru oftast gerðar í staðdeyfingu.

Þverskurður taugarótar með hitameðferð (Percutaneuous Stereotactic Rhizotomy) er gerð þannig að holri nál með rafskauti og leiðslu er stungið gegnum vanga að tauginni sem á að skaða, við við kúpubotn. Hitastraumur er leiddur um rafskautið og hluti taugar eyðilagður.⁷

Innsprautun efna í kveikjupunkta (trigger punkta), s.s. alkóhóli, karbólsýru (fenól) og streptomycin (gömlu fúkkalyfi sem fundið var upp við berklum).

Innsprautun streptomycin og likódain í kveikjupunkt við þrenndartaugabólgu

Hér að ofan sést Streptomycin- og lidokain-lausn sprautað í neðri tanngarðstaug.⁸

Taugarúrnám (neurectomy) er þegar hluti taugar er skorinn brott. Á myndinni hér að neðan er verið að undirbúa úrnám úr hökutaug (sem gengur úr kjálkataug þrenndartaugar).⁹

Úrnám hökutaugar undirbúið

Taugarúrnám þykir heldur gamaldags núna en er þó stöku sinnum beitt.¹⁰

Á þeim jaðaraðgerðum sem taldar hafa verið hafa einungis tvær rannsóknir verið gerðar sem standast mál (þ.e. slemiraðaðar, tvíblindar, fastskammta samanburðarrannsóknir við lyfleysu), báðar á innsprautun með streptomycini. Þær sýndu fram á gagnsleysi streptomycins við þrenndartaugabólgu. Fyrir hinum aðferðunum hafa ekki verið færð gagnreynd vísindaleg rök sem styðja notkun þeirra.¹¹

Sumar aðferðirnar hafa þó skilað árangri skv. annars konar rannsóknum. Að meðaltali er árangur af jaðaraðgerðum talinn um 50% minnkun sársauka í u.þ.b. 10 mánuði eftir aðgerð. Helstu slæmar aukaverkanir þeirra geta verið missir tilfinninganæmis, margúlar (blóðgúlar) og sýkingar.¹²

Undir jaðaraðgerðir fellur líka ýmislegt sem einnig mætti telja til óhefðbundinna læknisráða við þrenndartaugabólgu. Þar er átt við nálastungumeðferð, leisimeðferð (með „köldum leisi“) og innsprautun efna annars staðar en í námunda við þrenndartaug, s.s. sterasprautur og bótox. Einnig mætti telja inndælingu ketamíns + lidocains, sem verkjateymi Landspítala Háskólasjúkrahúss reynir stundum við verkjum, til óhefðbundinna læknisráða, a.m.k. fann ég enga vísindagrein sem fjallaði um að inndæling þessara tveggja efna saman (í u.þ.b. 75 mínútur) skilaði árangri við útttaugaverkjum.

Kaldur leisir

Á myndinni hér að ofan sést meðferð með köldum leisi. Leisinum er beint að sama stað við kúpubotn og þar sem skurðaðgerð við þrenndartaugabólgu hefst.¹³

Ég hef nokkra reynslu af þessum jaðaraðgerðum, þ.e.a.s. reynt hefur verið að sprauta sterum og deyfiefni í hnakkagróf, í höfuð aftan við eyru og við kúpubotn, þar sem þótti líklegt að finna mætti kveikjupunkta þess verks sem mig hrjáir. Því miður var árangurinn enginn. Mér er kunnugt um sjúkling sem fær bótox-sprautur í háls og herðar, til að minnka áreiti á andlitið, en veit að einungis mjög miklir sérfræðingar sprauta bótoxi beinlínis í kveikjupunkta við þrenndartaugagreinarnar sjálfar. Ég hef reynt ketamín + lidocain inndælingu tvisvar, án árangurs.

Loks læt ég þess getið að í einum Facebook hópi þrenndartaugasjúklinga sem ég er í, Trigeminal Neuralgia Family, hefur komið fram að sumum sjúklingum erlendis er ávísað plástrum með ýmsum efnum, t.d. morfíni, til að setja á andlitið. Yfirleitt telja þessir sjúklingar lítið gagn af svoleiðis plástrum en þó mögulega eitthvert.

Í næstu færslu geri ég grein fyrir aðgerðum í eða við þrenndarhnoða og skurðaðgerð gegnum aftari kúpugróf (Microvascular decompression, MVD).

Tilvísanir í heimildir

1 Burchiel, K. J. o.fl. (2014). Trigeminal Neuralgia Surgery: Overview, Preparation, Technique. Medscape.

2 Þuríður Þorbjarnardóttir. (2014). „Hvað er taugahnoða?“ Vísindavefurinn.

3 Þetta er mynd 1 í Burchiel, K. J. o.fl. (2014). Trigeminal Neuralgia Sugery: Overview, Preparation, Technique. Medscape. Ég hef sett inn íslensk heiti í stað þeirra ensku.

5 Sjá má lýsingu á þessari aðferð í gamalli grein Zakrzewska, Joanna M. (1987). Cryotherapy in the management of paroxysmal trigeminal neuralgia. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry, 50(4), s. 485–487. Aðgengilegt á vef.

6 Sjá lýsingu í Wael Fouad. (2011). Management of trigeminal neuralgia by radiofrequency thermocoagulation. Alexandria Journal of Medicine, 47(1), s. 79-86. Aðgengilegt á vef.

7 Trigeminal Neuralgia or Prosopalgia or Fothergill’s Disease: Causes, Treatment- Surgery. (e.d.). ePainAssist.com.

8 Myndin er tekin úr Shefali Waghray o.fl. (2013). Streptomycin-lidocaine injections for the treatment of postherpetic neuralgia: Report of three cases with literature review. European Journal of Dentistry, 7(5), s. 105-110. Aðgengilegt á vef.

9 Fleiri myndir af taugarúrnámi og umfjöllun um þá aðferð má sjá í greininni sem þessi var tekin úr: Fareedi Mukram Ali o.fl. (2012). Peripheral neurectomies: A treatment option for trigeminal neuralgia in rural practice. Journal of Neurosciences in Rural Practice, 3(2), s. 152-157. Aðgengilegt á vef.

10 Trigeminal Neuralgia or Prosopalgia or Fothergill’s Disease: Causes, Treatment- Surgery. (e.d.). ePainAssist.com.

11 Zakrzewska, Joanna M. og Roddy McMillan. (2011). Trigeminal neuralgia: the diagnosis and management of this excruciating and poorly understood facial pain. Postgraduate Medical Journal, 87, s. 410-416. Aðgengilegt á vef. Í þessum tveimur fámennu rannsóknum var kannað hvort streptomycin+lidokain minnkaði sársauka meir en lidokain eitt og sér. Svo reyndist ekki vera.

12 Zakrzewska, Joanna M. og Roddy McMillan. (2011). Trigeminal neuralgia: the diagnosis and management of this excruciating and poorly understood facial pain. Postgraduate Medical Journal, 87, s. 410-416. Aðgengilegt á vef.

13 Myndin sýnir hvernig köldum leisi er beint að sama stað og þar sem upphaf skurðaðgerðar við þrenndartaugabólgu er. Myndin er tekin úr Vernon, Leonard F. o.fl. (2008. Uppfært á vef 2014.). Low-level Laser Therapy for Trigeminal Neuralgia:Case reports on two patients whose unrelenting facial pain and hypersensitivity from their diagnosed trigeminal neuralgia resolved with low-level laser therapy. Practical Pain Management, 8(6). Aðgengilegt á vef.

Posted in: Þrenndartaugabólga, þrenndartaugarverkur / Tagged: aðgerðir við þrenndartaugabólgu, lækning við þrenndartaugabólgu, vangahvot, þrenndartaug, þrenndartaugabólga

Lyfjameðferð við þrenndartaugabólgu

Þetta er önnur færsla í færsluröð um þrenndartaugarverk (sem ranglega er kallaður þrenndartaugabólga í fyrirsögnum færsla). Hinar eru, í tímaröð:

1. Þrenndartaugabólga eða vangahvot
3. Þrenndartaugin og inngrip gegn þrenndartaugabólgu
4. Skurðaðgerðir og aðrar aðgerðir í eða við þrenndarhnoða
5. Þrenndartaugaverkur/vangahvot: Saga orðanna.

Fyrsti kostur í meðferð þrenndartaugarverks (af öllu tagi) virðist vera lyfjameðferð. Flest lyfjanna eru flogaveikilyf. Í sæmilega nýlegum greinum um sjúkdómum er lyfjum oftast raðað eftir því sem talið er virka skást til þess sem minnst virkni hefur þótt hafa eða hefur ekki tekist að sýna fram á virkni með viðurkenndum rannsóknaraðferðum (en það gildir raunar um næstum öll lyfin á þessum lista). Listinn fer hér á eftir. Svo virðist sem því nýrri sem heimildir eru því hærri séu æskilegir skammtar taldir.¹

Þau heiti lyfjanna sem notuð eru á Íslandi krækja í upplýsingar í Sérlyfjaskrá Lyfjastofnunar.

Tegretol (Carbamazepine): Skammtar miðaðir við 300-1000 mg á dag.

Trileptal (Oxcarbazepine): Skammtar miðaðir við 900-2400 mg á dag.

Lamictal (Lamotrigine): Skammtar miðaðir við 150-400 mg á dag.

Gabapentin/Neurontin: Skammtar miðaðir við 600-2400 mg á dag.

Lyrica (Pregabalin): Skammtar miðaðir við 300-600 mg á dag.

Baklofen: Skammtar miðaðir við 40-80 mg á dag
Baklofen er ekki flogaveikilyf heldur vöðvaslakandi lyf sem dregur úr ósjálfráðum hreyfingum og síspennu (spastísku ástandi) vegna kvilla í miðtaugakerfi.

Eldri lyf sem þóttu hafa gagnast við þrenndartaugarverk, flest uppfundin og markaðssett sem flogaveikilyf:

Rivotril (Clonazepam) Skammtar við þrenndartaugarverk voru miðaðir frá 1,5 mg á dag.

Orfiril (Valproate): Skammtar miðaðir við 500-1500 mg á dag. Þetta lyf er nú undir sérstöku eftirliti.

Fenantoin Meda (Phentyoin): Óljóst hvaða skammtar voru gefnir við þrenndartaugarverk. Þetta lyf þekkist einnig undir heitinu Dilantin og ráðleggja sumir taugalæknar að gefa Dilantin í æð til að stöðva brátt kast af dæmigerðum þrenndartaugarverk, leiti sjúklingur á bráðamóttöku. Alls óvíst er að íslenskir bráðalæknar viti af þessari notkun lyfsins.

Pimozide (geðklofalyf sem ég finn ekki í íslensku Sérlyfjaskránni og hefur líklega ekki verið á markaði hérlendis).

Eina flogaveikilyfið í þessari upptalningu sem hefur verið sýnt vísindalega fram á að gagnist er Tegretol (Carbamazepine) við dæmigerðum þrenndartaugarverk. Átt er við gagnreynda sönnun í slembiröðuðum, tvíblindum, fastskammta samanburðarrannsóknum við lyfleysu (RCT-rannsóknum). Svo virðist sem um 70% sjúklinga með taugaverki af einhverju tagi (neuropathic pain) fái einhverja bót meina sinna af Tegretol. Þó er vakin athygli á að niðurstöður byggi á fámennum rannsóknum sem stóðu í stuttan tíma og raunar eru rannsóknir á virkni lyfsins við þrenndartaugarverk afar fátæklegar.²

Af lyfjum sem ekki eru flogaveikilyf virðist sem Pimozide virki jafnvel betur á þrenndartaugarverk en Tegretol en sú niðurstaða þykir byggja á afar lélegri rannsókn svo e.t.v. ætti ekki að taka hana of hátíðlega.³ Ein örfámenn gömul rannsókn (frá 1971) á verkan þríhringlaga geðdeyfðarlyfja ( þ.e. Amitriptyline, í 30-110 mg dagskömmtum og Anafranil, þ.e. Clomipramine, í 20-75 mg dagskömmtum) gaf vísbendingar um að þau gætu virkað þrenndartaugarverkjarsjúklingum til bóta.⁴ Svoleiðis lyf gætu mögulega helst gagnast þeim sem haldnir eru þrenndartaugarverk 2 (TN2).⁵ Ég þekki dæmi þess að Amitryptiline sé gefið í mun lægri skömmtum en þetta, 10 – 20 mg að kvöldi, og átti að virka til sársaukastillingar og betri svefns sjúklings með ódæmigerðan þrenndartaugarverk (ATN). Sú varð ekki raunin. Noritren (noritryptilin) er annað gamalt þríhringlaga þunglyndislyf sem er notað eins.

Almennt má segja um þessi lyf sem upp hafa verið talin að þau eru fundin upp við allt öðrum sjúkdómi (einkum flogaveiki) en brúkuð við þrenndartaugarverk, oft upp á von og óvon. Þeim fylgja öllum aukaverkanir. Vitaskuld er einstaklingsbundið hvaða aukaverkunum menn finna fyrir og í hve miklum mæli en í sumum tilvikum geta þær verið verulega slæmar. (Hér tala ég af reynslu því ég hef prófað meirihlutann af þessum lyfjum: Þau eru nefnilega líka gefin þunglyndissjúklingum sem erfitt er að lækna með hefðbundnum þunglyndislyfjum. Þetta eru lyf sem ég kalla gjarna sjálf að séu úr „galdraskjóðu geðlækna“. Ég get staðfest að þau virka ekkert á slæmt þunglyndi en sum þeirra gera mann ævintýralega sljóan og þá væntanlega þægari sjúkling.)

Lyf án ábendingar (off label) og hugmyndir um ávana- og fíknilyf

Mig langar að benda á að sum lyfjanna sem upp voru talin hafa verið rækilega markaðssett við vefjagigt, þrenndartaugarverk og öðrum taugaverkjum, kvíða, þunglyndi og ýmsum öðrum geðsjúkdómum o.fl. sjúkdómum án ábendingar (off label). Svoleiðis markaðssetning er gulls ígildi fyrir lyfjafyrirtækin sem framleiða lyfin. Stundum hafa lyfjarisar verið teknir á beinið fyrir háttalagið, t.d. Pfizer fyrir off label markaðssetningu á Gabapentíni/Neurontin, og látnir greiða himinháar sektir. Þær sektir eru þó væntanlega smáaurar einir, t.d. fyrir Pfizer, enda er talið að 90% af sölu Gabapentíns sé án ábendingar, þ.e.a.s. að lyfinu er ávísað við allt öðrum sjúkdómum en þeim sem markaðsleyfið byggðist á.⁶ Þessi staðreynd er auðvitað ekki mjög traustvekjandi.

Það lyf sem hefur reynst mér skást við ódæmigerðum þrenndartaugarverk (ATN) er Rivotril (Clonazepam). Margir íslenskir læknar telja Rivotril nánast verkfæri andskotans því þótt það hafi markaðsleyfi sem flogaveikilyf er þetta benzódíazapem-lyf. Svoleiðis lyf setur Lyfjastofnun á svartan lista sem heitir Ávana- og fíknilyf enda telja heilbrigðisstarfsmenn margir að bensólyf séu mjög ávanabindandi og álitleg vilji menn gerast læknadópistar. Lyfið er hins vegar ekki að finna á lista Embættis landlæknis yfir ávana- og fíknilyf en líklega má þar handvömm um kenna. Ég hef reynslu af því að hætta á Rivotrili og það varð að gerast mjög hægt – að öðru leyti skar reynslan sig ekki úr öðrum lyfjahættingum en ég er þrautreynd í slíkum. Raunar kviknaði minn þrenndartaugarverkur við að hætta á Rivotril og eftir að hafa verið lyfjalaus í eitt ár gafst ég upp og fór að taka það aftur; Prófaði einnig Tegretol og Gabapentín rækilega við þrenndartaugarverknum (hafði auðvitað fengið báðum ávísað við þunglyndi og/eða kvíða áður) en hið fyrrnefnda virkaði ekkert og ég varð fárveik af því síðarnefnda. Ég veit að ég þoli ekki Lamictal og Lyricu (sem hvoru tveggju eru einmitt í galdraskjóðu geðlækna) og hef því engan áhuga á að reyna þau aftur. (Nokkru eftir að þetta var skrifað reyndi ég Lyricu út úr neyð. En gagnið var ekkert og sem fyrr þoldi ég ekki aukaverkanirnar. Raunar gagnast nær engin lyf núna, í ársbyrjun 2018, til að slá á gífurlegan sársaukann sem nokkru nemi. Læknisaðgerð, PBC, sem ég fór í gagnaðist ekki nema í svona 2 mánuði. Því miður eru líkur á að laga/bæta ódæmigerðan þrenndartaugarverk svona álíka litlar og og að lækna djúpt þunglyndi með raflostum eða lyfjum.)

En mig langar að benda þeim sem vilja greina mjög skýrt milli lyfja sem teljast „læknadóp“ og lyfja sem ekki teljast „læknadóp“ á þá staðreynd að flest flogaveikilyfin á listanum efst í þessari færslu eru talin prýðilegt læknadóp/lyf til að valda vímu á umræðuþráðum erlendra læknadópista.⁷

Þær rannsóknir sem gerðar hafa verið á gagnsemi Rivotrils við þrenndartaugabólgu sýna að lyfið virkar stundum við þessum sjúkdómi en eru það gamlar að þær standast ekki aðferðafræðileg mál í úttektum. Því hefur ekki verið sýnt „vísindalega“ fram á virkni lyfsins við þeim sjúkdómi. Raunar er afar ólíklegt að svo verði úr þessu því í úttektarskýrslu Cochrane-stofnunarinnar á þessu lyfi er bent á að lyfið sé gamalt, enginn hafi lengur einkaleyfi á því og því sé ekkert á því að græða; Ekkert lyfjafyrirtæki myndi því sjá sér hag í að standa fyrir rétt gerðri tvíblindri rannsókn á fjölmennu slembiúrtaki.⁸

Ný lyf

Hefðbundin verkjalyf virka almennt illa eða ekki neitt á þrenndartaugabólgu. En ef marka má frásagnir í einum af þeim Facebook-hópum þrenndartaugartaugarsjúklinga sem ég tilheyri (Trigeminal Neuralgia Family) eru amerískir læknar ósínkir á Oxycontin handa sínum sjúklingum og telja sjúklingarnir almennt nokkurt gagn af því. Oxycontín er sterkt verkjalyf sem tilheyrir flokki ópíóíða. Ég hugsa að íslenskir læknar séu hikandi við að ávísa því enda er lyfið á hinum svarta Ávana-og fíknilyfjalista Lyfjastofnunar. Það er oft gefið í sterkari skömmtum en lyf af sama tagi sem oftast er kallað Tramól, og getur reynst þrautin þyngri að fá íslenska lækna til að ávísa enda eftirritunarskylt (líklega fyrir misskilning Lyfjastofnunar⁹ en það dugir til að íslenskir læknar sjái fyrir sér verðandi læknadópista í hrönnum, ávísi þeir Tramóli/tradolani).

Fyrir utan reynslusögur úr Facebook-hópum sem ég nefndi halda traustir vísindasinnaðir aðilar því fram að algeng verkjalyf úr flokki ópíóða hafi yfirleitt ekki áhrif á dæmigerðan þrenndartaugarverk en geti dregið eitthvað úr sársauka þeirra sem haldnir eru þrenndartaugarverk 2 (ódæmigerðum þrenndartaugarverk, sem er miklu sjaldgæfari).¹⁰ Cochrane-stofnunin telur þó ekki að slíkt hafi verið vísindalega sannað en þar gæti spilað inn í að rannsóknirnar sem stofnunin skoðaði þóttu illa unnar.¹¹

Í þessum sömu Facebook-hópum hafa sjúklingar lýst ýmsum kremum gerðum úr þeim lyfjum sem upp voru talin í upphafi, t.d. úr 2% amilíni, 10% gabapentíni og 6% ketamíni eða úr gabapentíni, lidocaini (deyfiefni sem tannlæknar nota) o.fl. Ef marka má orð þeirra sem reynt hafa er ekki minnsta gagn að þessu. (Ég hef sjálf prófað að bera lidokain-hlaup sem heitir Xylocain á neðri góm þegar tilfinningin er sú að verið sé að rífa úr mér jaxlana með naglbít en hefur fundist það vita gagnslaust.)

Loks nefni ég sjúkling í einum Facebook-hópnum (heilbrigðisstarfsmann) sem lýsti þriggja daga svefni/meðvitundarleysi af ketamíni (medically induced ketamine coma) og virtist mæta reglubundið í svoleiðis meðferð. Ekki kom fram hvort sjúklingurinn væri þátttakandi í tilraun með þetta efni en enn sem komið var hafði þessi meðferð ekki borið neinn árangur til bóta þrenndartaugabólgunni. Mér þótti þetta athyglisvert því nýjustu tilraunir í þunglyndislækningum eru einmitt ketamín-svæfingar. Ketamín er svæfingarlyf sem er einkum notað til að svæfa hross hérlendis, í stöku tilvikum fólk, en hefur þess utan notið nokkurra vinsælda sem vímuefni og jafnvel „nauðgunarlyf“. ¹

Ég hef prófað styttri inndælingu ketamíns + lidocains (í 75 mínútur) tvisvar en það var því miður ekkert gagn að því.

Niðurstaða

Niðurstaðan af lestri um lyf við þrenndartaugarverk er sú að eina lyfið sem hefur verið vísindalega sannað að virki stundum við dæmigerðrum þrenndartaugarverk er Tegretol. Önnur lyf kunna að koma að gagni en það fer eftir einstaklingum og eftir því hvers konar þrenndartaugarverk þeir eru haldnir. Sjúklingar verða því að prófa sig áfram og ég mæli með því að þeir taki upplýstar ákvarðanir byggðar á þekkingu á hverju lyfi. Ég tel enga ástæðu til að ætla að læknar séu almennt upplýstir um hvaða lyf komi til greina við þrenndartaugarverk fyrir utan Tegretol, Gabapentin og Lyrica og mæli með því að sjúklingar afli sér þekkingar sjálfir, t.d. með því að lesa um möguleg lyf í Sérlyfjaskrá Lyfjastofnunar. Ennfremur hvet ég alla sem taka fleiri en eitt lyf að athuga hvort eða hvernig lyf milliverka, með því að fara á vefsetrið Drugs.com og velja Interactions Checker (vinstra megin á forsíðu).

Í næstu færslu verður fjallað um skurðaðgerðir og önnur álíka inngrip til lækningar þrenndartaugarverks.

1. Attal, N. o.fl. (2006.) EFNS guidelines on pharmacological treatment of neuropathic pain. EFNS European Journal of Neurology 13, s. 1153–1169. Aðgengilegt á vef.

Finnerup, N. B. o.fl. (2010.) The evidence for pharmacological treatment of neuropathic pain. Pain 150(3), s. 573-581. Aðgengilegt á vef.

Mayo Clinic Staff. (e.d.) Treatments and drugs í Trigeminal neuralgia. Mayoclinic.org

Treatment options for Trigeminal neuralgia. (e.d.). TNA – The Facial Pain Association.

van Kleef, M. o.fl. (2009.) Trigeminal Neuralgia í J. van Zundert, Maarten van Kleef, Naty Mekhail (ritstjórar), EVIDENCE BASED MEDICINE. Pain Practice 9(4), s. 252-259. Aðgengilegt á vef.

Zakrzewska, Joanna M. og Roddy McMillan. (2011.) Trigeminal neuralgia: the diagnosis and management of this excruciating and poorly understood facial pain. Postgraduate Medical Journal 87, s. 410-416. Aðgengilegt á vef.

Zakrzewska, Joanna M. (2010.) Facial Pain. Í C. Stannard, E. Kalso og J. Ballantyne (ritstjórar), Evidence-Based Chronic Pain Management, bls.134-150. Oxford:Wiley-Blackwell.

2 Wiffen, P.J. o.fl. (2014). Carbamazepine for acute and chronic pain in adults. Cochrane Database of Systematic Reviews 2014, Issue 4.

3 Zhang, J o.fl. (2013). Non-antiepileptic drugs for trigeminal neuralgia. The Cochrane Library 2013, Issue 12.

4 Saarto, T og P.J. Wiffen. Antidepressants for neuropathic pain. The Cochrane Library 2007, Issue 4

5 Trigeminal Neuralgia. (2014). NORD:National Organization for Rare Disorders.

6. Gabapentin. Wikipedia

7 Sjá t.d. umræðuþræðina á Drugs Forum: Threads tagged with gabapentin, Experiences – Baclofen is very, very cool eða Drug info – Gabapentin (Neurontin).

8 Corrigan, R o.fl. (2012). Clonazepam for neuropathic pain and fibromyalgia in adults. The Cochrane Library 2012, Issue 5.

9 Um þennan misskilning má fræðast í grein Ingunnar Björnsdóttur (2014) „Rangfærslur“. Tímarit um lyfjafræði 49(3), s. 38-39, sem er svar við yfirlýsingu Rannveigar Gunnarsdóttur, forstjóri Lyfjastofnunar og Geirs Gunnlaugssonar landlæknis. (19.09.2014). Svar við greinum Ólafs Adolfssonar lyfsala um tramadól. Landlaeknir.is. Þau Rannveig og Geir voru að svara tveimur greinum, þ.e. Ólafur Adolfsson. (2013) „NOTUM HAGLABYSSUNA Á ÞETTA“. Tímarit um lyfjafræði 48(1), s. 30 og Ólafur Adolfsson. (2014) Er meira eftirlit betra eftirlit? Tímarit um lyfjafræði 49(1), s. 38-39.

10. Trigeminal Neuralgia. (2014). NORD:National Organization for Rare Disorders.

11 Gaskell, H. o.fl. (2014). Oxycodone for neuropathic pain and fibromyalgia in adults. Cochrane Database of Systematic Reviews 2014, Issue 6.

12. Atli Steinn Guðmundsson. (e.d.) Ketamín – draumalönd og dauðareynsla. Greinasafn Sigurfreys.

Stefán Árni Pálsson. (28. jan. 2014). Ungri konu byrlað ketamín í Keflavík. Visir.is

Posted in: Þrenndartaugabólga / Tagged: læknadóp, lyfjagjöf við þrenndartaugabólgu, lyrica, tegretol. gabapentín, trigeminal neuralgia, vangahvot, þrenndartaugabólga

Þrenndartaugabólga eða vangahvot

Þetta er fyrsta færsla í færsluröð um þrenndartaugarverk (sem ranglega er kallaður þrenndartaugabólga í fyrirsögnum). Hinar eru, í tímaröð:

2. Lyfjameðferð við þrenndartaugabólgu;
3. Þrenndartaugin og inngrip gegn þrenndartaugabólgu
4. Skurðaðgerðir og aðrar aðgerðir í eða við þrenndarhnoða
5. Þrenndartaugaverkur/vangahvot: Saga orðanna.

Þrenndartaugarverkur (sem einnig er kallaður vangahvot á íslensku, Trigeminal neuralgia er algengasta sjúkdómsheitið á ensku) er viðvarandi (krónískur) sársauki í 5. andlitstauginni, svokallaðri þrenndartaug/þríburataug.¹ Nafnið er dregið af því að þessi taug greinist í þrennt í hvorum helmingi andlitsins, s.s. sjá má á myndinni:

Þrenndartaugin (nervus trigeminus) er skyntaug sem tengist heilanum en liggur um andlitið. Efsta greinin, augntaug (nervus ophthalmicus), stjórnar skynjun í höfuðleðri, enni og framhluta höfuðs. Miðgreinin, kinnkjálkataug (nervus maxillaris), stjórnar skynjun í kinn, efri kjálka, efri vör, efri tanngarði og efri gómi, ásamt hálfu nefinu. Neðsta greinin, kjálkataug (nervus mandibularis) stjórnar skynjun í neðri kjálka, neðri tanngarði, neðri gómi og neðri vör.¹

Dæmigerður/klassískur þrenndartaugarverkur (oft skammstafaður TN1 á ensku) veldur ofboðslegum sársaukastingjum í andlitinu, sem oft minna á raflost eða bruna. Stingirnir geta varað frá nokkrum sekúndum upp í tvær mínútur og þeir geta komið hver á fætur öðrum í allt að tvær klukkustundir samfleytt. Mislangt hlé gefst milli sársaukakastanna.¹ Sársaukinn getur verið það gífurlegur að þessi gerð þrenndartaugarverks ku hafa verið kölluð „sjálfsvígssjúkdómurinn“. ²

Tal, tygging, tannburstun, rakstur eða kaldur vindur í andlit geta útleyst verkjakast. Þó að hvert kast vari aðeins í sekúndur getur verkurinn endurtekið sig með svo stuttu millibili að köstin renni saman í eitt. Eftir mörg köst getur sjúklingur upplifað viðvarandi andlitsverk.³

Nánari lýsingu á sársaukaköstum dæmigerðs þrenndartaugarverks má finna í tveimur stuttum íslenskum greinum sem tengjast umfjöllun um vefjagigt. ^4,5

Yfirleitt er dæmigerður þrenndartaugarverkur talinn stafa af skaða á mýli/taugaslíðri utan um taugina. Oftast er sá skaði talinn stafa af æð sem þrýsti stöðugt á taugina.⁶ Í undantekningartilvikum má rekja dæmigerðan þrenndartaugarverk til æxlis.¹

Þrenndartaugarverkur 2 (oft skammstafaður TN2 á ensku, stundum kallaður ódæmigerður þrenndartaugarverkur og Atypical trigeminal neuralgia skammstafð ATN) veldur sleitulausum verk, þ.e. án nokkurs hlés, af svipuðu tæi og lýst var að ofan en ekki eins ofboðslegum og verkjaköstin sem einkenna klassískan þrenndartaugarverk.¹ Sumir mæla gegn því að nota heitið ódæmigerðan þrenndartaugarverk með þeim rökum að sú sjúkdómsgreining sé gjarna notuð sem ruslakistugreining fyrir alls konar andlitsverki sem hafa ekkert með þrenndartaugina að gera.⁶

Yfirleitt verður þrenndartaugarverks vart öðrum megin í andlitinu en þó eru sjaldgæf dæmi þess að fólk þjáist af sjúkdómnum beggja vegna. Slíkt gæti verið vísbending um heila- og mænusigg.³ Einnig eru dæmi þess að fólk sé haldið hvoru tveggju dæmigerðum þrenndartaugarverk og þrenndartaugarverk 2 í senn.¹

Á síðari árum hafa menn viljað flokka þrenndartaugarverk í fleiri undirflokka og er þá helst nefnt, auk TN1 og TN2:

Afleiddur þrenndartaugarverkur (Secondary Trigeminal Neuralgia, skst. STN) lýsir sér alveg eins og hinar tegundirnar en má tengja við að sjúklingurinn sé haldinn heila- og mænusiggi (multiple sclerosis).⁶

Einnig hefur verið bent á að þrenndartaugarverkur geti verið fylgifiskur vefjagigtar en óljóst er hvernig þeim tengslum ætti að vera háttað.^{4, 5}

Þrenndartaugarverkur eftir áblásturssótt/ristil (Post-Herpetic neuralgia, skst. PHN) er eftirköst eftir ristil (herpes zoster) við þrenndartaugina.⁶

Þrenndartaugarröskun sem stafar af starfrænni truflun (Trigeminal Neuropathic Pain, skst. TNP) er þegar rekja má kvillann til einhvers konar óviljandi skaða á tauginni. Sá skaði getur verið áverki á andliti, af munnskurðlækningum eða skurðaðgerðum sem tengjast háls-nef og eyrnalækningum, skaði á tauginni vegna skurðaðgerða í aftari kúpugróf (fossa cranii posterior) eða annars staðar neðst í höfuðkúpu, af heilablóðfalli o.fl. Sársaukinn er sagður draga úr sjúklingnum mátt, vera brennandi eða eins og borað sé í auma svæðið. Verkurinn er oftast sleitulaus vegna þess að sköðuð taugin sendir stöðugt verkjaboð til heilans. Skaðinn getur líka gert taugina ofurnæma fyrir áreiti svo svipuð sársaukaköst geta fylgt þessari gerð þrenndartaugarverk og dæmigerðum þrenndartaugarverk, sársaukinn blossar þá venjulega upp á sama stað og áreitið verður. Tilfinningaleysi og náladofi benda einnig til skaddaðrar taugar.⁶

Þessi gerð af þrenndartaugarröskunar er hins vegar sögð heita secondary trigeminal neuralgia [sjá um afleidda þrenndartaugabólgu hér að ofan] í nýlegri íslenskri kennslubók handa lækna- eða lyfjafræðinemum. Þar segir einnig að sé „vangahvot orsökuð af ytri skaða á þrenndartauginni […] geta verið teikn um skynbrottfall á svæði hennar og jafnvel máttleysi og rýrnun tyggingarvöðva“.³

Þrenndartaugarverkur eftir aðgerð á miðtaugakerfi (Trigeminal Deafferentation Pain, skst. TDP) eru verkir í andliti sem tengjast tilfinningaleysi í þrenndartaug eftir skurðaðgerð við þrenndartaugarverk. Þessar skurðaðgerðir miða allar að því að skaða þrenndartaugina til lækninga og má aðallega nefna taugarúrnám, þ.e. brottnám hluta taugar (neurectomy), eyðileggingu taugahnoða (gangliolysis), þverskurð taugarótar (rhizotomy), þverskurð taugabrautar utan mænukylfu (nucleotomy) og brautarskurð, þ.e. þverskurð taugabrautar í mænukylfu (tractotomy). Þrátt fyrir að allar þessar aðgerðir miði að því að eyða tilfinningu/skynjun í þrenndartauginni getur fylgt í kjölfarið stöðugur sársauki í dofnum andlitshlutum, t.d. brennandi, ertandi eða nístandi sársauki.⁶

Loks mætti nefna að til er flokkurinn Ódæmigerðir andlitsverkir (Atypical Facial Pain (AFP)), sem eru verkir í andliti án þess að orsök finnist fyrir þeim. Eitthvað af því sem fellur í þá ruslakistu gæti verið birtingarmynd þrenndartaugarverks.

Algengi

Tölum um algengi þrenndartaugarverks ber ekki alveg saman í heimildum en ljóst er að þetta er sjaldgæfur sjúkdómur. Oftast er talað um að u.þ.b. 0,005-0,01% fólks þjáist af þrenndartaugarverk en óvíst hvort þá er eingöngu verið að tala um dæmigerðsa þrenndartaugarverk eða öll afbrigði hans.^1,2,6,7 Hæsta tala sem ég fann kom fram í breskri rannsókn sem sýndi 0,026% algengi þrenndartaugarverks meðal sjúklinga á breskum heilsugæslustöðvum.⁸ En bent hefur á að í þeirri rannsókn hafi e.t.v. óvart verið taldir með sjúklingar með andlitsverki af öðrum toga.⁹

Heimildum ber saman um að þrenndartaugarverkur komi yfirleitt ekki fram fyrr en eftir fimmtugt og að hún sé algengari meðal kvenna en karla. Ég leyfi mér að setja fram þá fullyrðingu að þess vegna sé þetta sennilega vangreindur sjúkdómur og algengari en haldið er fram í heimildum sem vísað var í hér að ofan því af reynslusögum kvenna af heilbrigðiskerfinu, í Facebook hópi sem ég tilheyri, má ráða að „kona með verk“ sé oftar en ekki hunsuð af læknum, einkum á heilsugæslustöðvum.

Heimildir

1 Trigeminal Neuralgia Fact Sheet. (2013). National Institute of Neurological Disorders and Stroke, NIH bæklingur nr. 13-5116. Síðast uppfærður á vef 27. júlí 2015. Skoðað 4. sept. 2015.

2 Trigeminal neuralgia. Wikipedia. Skoðað 4. september 2015.

3 Ari J. Jóhannesson o.fl. (2015). Handbók í lyflæknisfræði. 4. útg., s. 363-4. Reykjavík:Háskólaútgáfan og Landspítali Háskólasjúkrahús.

4 Sigrún Baldursdóttir. (2010). Andlits- og kjálkaverkir (Orofacial Pains) – II. Hluti Vangahvot -Trigeminal neuralgia Gigtin 21(1), s. 15-16. Reykjavík:Gigtarfélag Íslands. Aðgengilegt á vef.

5 Sigrún Baldursdóttir. (e.d.) Trigeminal neuralgia. Andlits- og kjálkaverkir Andlits- og kjálkaverkir (Orofacial Pains) – II. Hluti. Vefjagigt. Fræðsluvefur um vefjagigt og síþreytu. Skoðað 9. sept.2015.

6 Classifications of Neuropathic Facial Pain. (e.d.) TNA – The Facial Pain Association. Skoðað 9. sept. 2015.

7 Trigeminal Neuralgia. (2014). NORD:National Organization for Rare Disorders. Skoðað 9. sept. 2015.

8 Kenny, Tim og Colin Tidy. Who gets trigeminal neuralgia (TN)? (2014). Patient. Skoðað 9. sept. 2015.

9 Hall, Gillian C. o.fl. (2006). Epidemiology and treatment of neuropathic pain: The UK primary care perspective. Pain 122(1-2), s. 156-162. Aðgengilegt á vef. Skoðað 8. sept. 2015.

10 Zakrzewska, Joanna M. (2010). Facial Pain. Í C. Stannard, E. Kalso og J. Ballantyne (ritstjórar), Evidence-Based Chronic Pain Management, bls.134-150. Oxford:Wiley-Blackwell.

Posted in: Þrenndartaugabólga / Tagged: vangahvot, þrenndartaug, þrenndartaugabólga, þríburataug

Konustráið hans Péturs og greifynjan af Norðimbralandi

Þetta er fyrsta færsla í færsluflokki um þrenndartaugabólgu.

Einhvern tíma á árabilinu 1660-1670 var sr. Þorkell Arngrímsson, ¹ fyrsti lærði læknirinn á Íslandi, fenginn til að líta á eiginkonu Péturs Brandssonar.² Lýsing vitjunarinnar í lækningadagbók sr. Þorkels er svona, lauslega endursögð og skýrð á íslensku:

Meðferð 85

„Konustrá/lítil kona nokkur, eiginkona Péturs Brandssonar, hefur árum saman þjáðst af stöðugum sársauka í vinstra vanga, sem stendur kitlandi, sem stendur sundurslítandi, er meðhöndluð fyrst með líkamshreinsun.“ Átt er við að hún skuli laxera duglega og til þess eru notuð efnin: Pilulae Aureae („hnoðuð lyfjaber“, þ.e. einhvers konar heimatilbúnar pillur, með virku efnunum aloe vera og kólókvinteplum, þ.e. citrullus colocynthis ) og Pilulae Chochiae (úr kólókvinteplum). Útbúa skal 15 skammta úr lyfjaberjum og blanda þeim út í mysu. Skilji ég lýsinguna rétt hefur litla veika konan verið látin laxera 15 sinnum!

Síðan skal gera bakstur úr súrdeigi og spanskflugu (cantharides) og leggja á auman kjálkann, sem venjulega kallar fram bata.³

Við skulum vona að vesalings konunni hafi batnað eitthvað af þessari duglegu laxeringu og brunablöðrunum sem spanskflugusúrdeigsbaksturinn olli!

Spanskflugubakstur á vinstri vanga

Það sem er einkum merkilegt við þessa færslu í lækningadagbók sr. Þorkels er lýsingin á sjúkdómseinkennunum. Hann notar orðin sundurslítandi (eins og verið sé að slíta í tætlur) og kitlandi, sem e.t.v. á að lýsa rafstraumstilfinningu áður en rafmagn var þekkt, þegar hann lýsir verknum sem hrjáði konuna. Þessi lýsing rímar ágætlega við nútímalýsingar á dæmigerðri þrenndartaugabólgu (trigeminal neuralgia).

Enski læknirinn og heimspekingurinn John Locke var samtíðarmaður sr. Þorkels. Síðla ársins 1677 var Locke staddur í París og var þá beðinn um að liðsinna eiginkonu enska sendiherrans þar, greifynjunni af Norðimbralandi. Sú var reyndar góð vinkona Johns Locke frá gamalli tíð og hafði reynst honum vel.

Elizabeth Percy, greifynja af Norðimbralandi

Hluti af málverki Sir Peter Lely af greifynjunni af Norðimbralandi

Hin fagra Elísabet af Norðimbralandi þjáðist af skelfilegum verk í andliti og neðri kjálka og var hágrátandi af kvölum þegar Locke vitjaði hennar, skv. því sem hann skráir sjálfur samdægurs í sjúkraskrá/dagbók sína.⁴ Í bréfi til vinar síns, skrifuðu tveimur dögum síðar, segir Locke að sársaukaóp hennar hafi minnt á mann á pínubekk! Elísabet sagði Locke að svo væri sem eldingu lysti hvað eftir annað í hægri helming andlitsins og munns og í hvert sinn gæti hún ekki varist því að reka upp sársaukaóp, að þessu fylgdi krampi sem drægi hægra munnvik upp og afskræmdi hana í framan. Svo snögghætti sársaukinn smá stund en síðan endurtæki þetta sig. Þegar hún reyndi að tala framkallaði það gjarna svona kast, jafnvel bara við að opna muninn, eða þegar gómarnir voru snertir eða þegar hún reyndi að leggjast á hægri vangann hófst kast. Köstin stóðu mislengi og hléin milli þeirra náðu ekki hálftíma, stundum miklu styttri stund. ⁵

Þegar upphaflega var sent eftir Locke fylgdu þau skilaboð að „sterkur straumur [violent rhume] er í tönnum hennar sem veldur henni miklum kvölum“. Locke var beðinn um að koma með besta blöðruvaldandi/brenni-plásturinn (blistering plaster) sem hann ætti því „hún er ekki tilbúin til að prófa fleiri franskar tilraunir“.⁶ Þessar frönsku læknistilraunir höfðu falist í því að draga úr Elísabetu tvær algerlega óskemmdar tennur.⁷

Locke var dálítið hikandi við að reyna hefðbundin læknisráð því sendiherrafrúin var ófrísk og kalt og klakafullt í París á þessum árstíma en lét þó vaða. Hann hreinsaði líkamann með því að láta hana laxera sjö til átta sinnum ⁸ og notaði einnig brenniplástra og bar ópíumsmyrsl á gómana. Raunar vék hann ekki frá sjúkrabeði frúarinnar í hálfan mánuð.⁹

Því miður þegja heimildir um hvort eða hversu mjög Elísabetu batnaði. Locke hlaut þó nokkra silfurmuni í laun fyrir lækningartilraunirnar svo sjálfsagt hafa þær borið einhvern árangur. Aftur á móti er því haldið mjög á lofti nú að Locke áttaði sig á því að það sem hrjáði Elísabetu af Norðimbralandi tengdist tönnum ekki neitt heldur taugum.

Hann skrifaði vini sínum, Dr. John Mapletoft, aftur þann 22. desember 1677 og sagði í því bréfi:

… Ég held að tanndrátturinn, sérstaklega sá síðari, hafi skaðað einhverja taug með þeim afleiðingum að auðvelt er að erta hana og hún hefur áhrif á nærliggjandi taugar; Samt sem áður hef ég ástæðu til að ætla, miðað við það sem frúin hefur sagt mér síðan að ofsinn í sársaukanum dvínaði, að það sé eldri skaði í taugunum þarna megin … ¹⁰

John Locke er því gjarna hampað sem þeim fyrsta eða einum af þeim fyrstu sem áttaði sig á að til væri sjúkdómur sá sem nú er nefndur trigeminal neuralgia, á íslensku ýmist þrenndartaugabólga eða vangahvot.¹¹ Landi okkar, sr. Þorkell Arngrímsson, lýsti hins vegar sjúkdómnum prýðilega, eflaust betur en margir forverar og eftirmenn hans, en hann hefur því miður fallið í gleymskunnar dá.

Læknisráð þeirra voru keimlík: Að láta sjúklinginn laxera duglega og brenna síðan vanga og kjálka með bökstrum eða plástrum. Að auki beitti Locke deyfiefni á góma, þ.e.a.s. laudanum-smyrsli (ópíumdropa-smyrsli) en Þorkell, sem þó átti laudanum i fórum sínum, splæsti því nú ekki á ónefndu eiginkonupíslina hans Péturs Brandssonar.

1 Sr. Þorkell Arngrímsson (1629-1677) var sonur Arngríms lærða Jónssonar á Mel. Hann stundaði nám í guðfræði, læknisfræði og náttúrufræði árum saman í Kaupmannahöfn og víðar en kom heim og tók við prestskap í Görðum á Álftanesi árið 1658. Því starfi sinnti hann til æviloka. En margt annað var Þorkeli til lista lagt, hann var skáldmæltur bæði á íslensku og latínu og þýddi þá merku bók Tómasar af Kempis, Eftirbreytni Krists, sem var prentuð á Hólum 1674 og er aðgengileg á vef. Hins vegar þótti hann nokkuð drykkfelldur og lenti dálítið upp á kant við sum af sínum sóknarbörnum. Af sonum þeirra hjóna, sr. Þorkels og Margrétar Þorsteinsdóttur, er Jón biskup Vídalín þekktastur.
Páll Eggert Ólason. (1952). Íslenzkar æviskrár frá landnámstímum til ársloka 1940 V. bindi. Reykjavík:Hið íslenzka bókmenntafélag, s. 144-145. Aðgengilegt á vef.

2 Vilmundur Jónsson. (1949). Lækningar – Curationes – séra Þorkels Arngrímssonar sóknarprests í Görðum á Álftanesi. Reykjavík:Helgafell.

Meginefni bókarinnar eru skýringar og vangaveltur Vilmundar Jónssonar landlæknis, sem kemst að þeirri niðurstöðu að lýsingar sr. Þorkels af sjúkravitjunum og lækningum hérlendis eigi við árin 1658/59 til 1672/73. Vilmundur er ekki viss um að lýsingarnar séu í tímaröð og rökstyður það ágætlega. Lýsing sr. Þorkels sem hér er til umræðu er nr. LXXXV (þ.e. 85). Minnisgreinar frá Íslandi eru, skv. Vilmundi, nr. XXX-CXXVII (30-127). Það er því hrein ágiskun mín að sr. Þorkell hafi vitjað hinnar sjúku konukindar á þessum áratug en væntanlega ekki fjarri lagi.

3 Pétur Brandsson finnst ekki í Íslendingabók né í neinum gögnum sem mér eru handbær. Orðrétt er lýsing sr. Þorkels svona:

Curatio LXXXV.

Muliercula qvædam, Uxor Petri Brandani, per multos annos habuit dolorem in bucca dextra inqvietum, nunc titallantem, nunc lancinantem, curata est primum purgato corpore per pilularum aurearum, Cochiarum ana 3 [tákn fyrir magn, gæti verið fyrir únsu, þ.e. 30 g], fiant Pilulæ Numero XV, adsumat in sero lactis, hinc ad maxillam applicato vesicatorio Ex fermento & cantharidibus, qvorum usu convaluit.
Vilmundur Jónsson. (1949, s. 441).

4 Sjá tilvitnun í Locke’s Journal (16-27 December 1677) í Cranston, Maurice. (1985). John Locke: A Biography. Oxford/New York: Oxford University Press, s.173.

5 Sjá tilvitnun í bréf Locke dags. 4 des. 1677 til Dr. John Mapeltoft, í Pearce, JMS. (1993). John Locke and the trigeminal neuralgia of the Countess of Northumerberland. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry 1993 56:45 Aðgengilegt á vef.

6 Sjá tilvitnun í Margaret Blomer í Woolhouse, Roger. (2007). Locke: A Biography. New York:Cambridge University Press, s. 140.

7 Cranston. 1985, s. 173.

8 Cranston. 1985, s. 173.

9 Woolhouse. 2007, s.140.

10 Pearce. 1993.

11 Sjá t.d. Cole, Chad D. o.fl. Historical Perspectives on the Diagnosis and Treatment of Trigeminal Neuralgia. Neurosurgical Focus. 2005:18(5). Aðgengilegt á vef.

Posted in: Þrenndartaugabólga / Tagged: John Locke, laxera, spanskfluga, trigeminal neuralgia, vangahvot, Þorkell Arngrímsson, þrenndartaugabólga

Vinnumatið sem var fellt

Í þessari og næstu færslum ætla að ég að fjalla um sögu vinnumatssamningsins, sem felldur var í atkvæðagreiðslu FF (Félags framhaldsskólakennara) og FS (Félags stjórnenda í framhaldsskólum og Tækniskóla Íslands þann 27. febrúar sl. en samþykktur í ríkisreknu einkaskólunum MB og Verzlunarskóla Íslands.

Ég ætla að byrja á öfugum enda, þ.e.a.s. rekja söguna aftur á bak, frá viðbrögðum eftir að vinnumatið var fellt. Niðurstöðufærsla verður samin eftir að sagan hefur verið rakin.

Almennur félagsfundur FF þann 25. mars 2015

Í gær var haldinn almennur félagsfundur FF, sem knúinn var fram með undirskriftum kennara 197 FF-félaga í Tækniskólanum, Menntaskólanum í Reykjavík, Fjölbrautaskóla Suðurlands, Fjölbrautaskóla Norðurlands vestra og Menntaskólanum á Laugarvatni en skv. lögum FF ber stjórn félagsins að boða til slíks fundar ef 10% félagsmanna krefjast þess. Fundurinn var sendur út á netinu og er aðgengilegur á þessari slóð.

Þetta var að mörgu leyti upplýsandi fundur og komu þar fram hvoru tveggja skoðanirnar, þ.e. þeirra sem lýstu yfir stuðningi við vinnumatið sem kennarar felldu og þeirra sem lýstu yfir megnri óánægju með það vinnumat. Raunar var fundarfyrirkomulagið nokkuð óvenjulegt þar sem fundarstjóri var einn frummælenda og fundarritari skráði sig á mælendaskrá og vitnaði síðan um sín skoðunarskipti. Ég minnist þess ekki að hafa séð fundarstjóra og fundarritara leika svo mörgum skjöldum á formlegum fundi áður.

Helstu tíðindi voru upplýsingar um hvað stjórn og samninganefnd væri að bardúsa þessa dagana en mikill misbrestur hefur verið á því að félagar í FF fái upplýsingar um slíkt. (Má sem dæmi nefna að síðustu tvær fundargerðir stjórnar FF hafa ekki enn ratað inn á fundargerðavefsíðu KÍ og engin hefur birst fundargerðin af Fulltrúafundi FF sem haldinn var fyrir viku síðan.)

Í máli Hönnu Bjargar Vilhjálmsdóttur (01:03:14, talan vísar til tímasetningar upptöku af fundinum), sem titlar sig varaforkonu FF, kom fram að meðal þess sem FF reyndi nú að brúka til að stoppa í götótt vinnumatið væri að tryggja svokölluð sýnidæmi þannig að ekki væri mögulegt „að fara undir“ vinnumat í tilteknum áföngum og að tryggja ráðningarhlutfall kennara þannig að „stjórnendur geti ekki lækkað starfshlutfall kennara komi vinnumat út þannig að þeir nái ekki fullu starfshlutfalli með kennslunni. “ Svo fullvissaði hún fundargesti um að ekki væri verið að höggva [svo] kjarasamning í stein heldur gilti hann til október 2016 og þá yrði allt tekið aftur upp og rætt. Hanna Björg nefndi ennfremur prósentutölur í könnun Félagsvísindastofnunar HÍ sem sýndu eindreginn stuðning almennra félagsmanna í FF og félagsmanna í Tækniskólanum við að samninganefnd ynni áfram að útfærslu vinnumats.

Helga Helena Sturlaugsdóttir, fundarritari og varamaður í stjórn FF, vitnaði um að hún hefði fellt vinnumatið! Það hefði hún gert af því henni fannst það ekki nógu tryggt í hendi því óvissa var um hvort hægt væri að fara undir lágmarkið í sýnidæmunum og hún hefði haft áhyggjur af festu ráðningarhlutfalls kennara. Þar sem nú væri verið að festa þetta inni í samningnum hefði hún skipt um skoðun og styddi nú samninganefnd FF (01.12:40).

Í máli Guðríðar Arnardóttur, formanns FF (nema í munni Hönnu Bjargar Vilhjálmsdóttur en hún kallar hana forkonu FF), sem tók til máls 01:19:24, kom fram að fyrstu viðbrögð FF við felldu vinnumati hefði verið að halda vinnufund. Afrakstur hans var að samninganefnd FF hefur sett fram níu atriði sem „okkur þótti að helst þyrfti að bæta í nýja vinnumatinu“ og síðan var óskað eftir fundi með viðsemjendum hið fyrsta. Tvö þessara atriða höfðu komið fram í máli Hönnu Bjargar en ekki var upplýst um hver hin sjö atriðin væru.

Guðríður sagði að hún vildi enn einu sinni leiðrétta þá rangtúlkun að verið sé að tala um mismunandi laun eftir mismunandi greinum eða mismunandi fjölda nemenda, í því fellda vinnumati:

Við erum að tala um það að allir fái sömu laun fyrir sömu vinnu og við erum að tala um að það býður allra sama launahækkun sama hvaða kerfi verður samþykkt, hvort sem þeir kenna verknám eða bóknám.

Tímatalning er aftur á móti mismunandi, sem gerir það að verkum að í nýju kerfi þá geta verkefni manna verið mismunandi [… Til skýringar nefndi Guðríður dæmi af tveimur endurskoðendum sem ynnu að mismunandi verkefnum á endurskoðunarskrifstofu. Báðir vinna frá átta á morgnana til fjögur á daginn]

Vinnumatið snýst um þetta. Það er enginn að fara fram á það að neinn vinni meira en hann er ráðinn til. Við viljum heldur ekkert vinna minna en við erum ráðin til.

Það er enginn að fara að binda vinnutímann okkar á stimpilklukku, við getum áfram tekið verkefnabunkana með okkur heim og setið yfir þeim á kvöldin.

Það er ekki að breytast neitt. Við erum að breyta tímatalningunni og vandinn okkar hefur verið sá, í umræðunni, af því við erum að horfa í baksýnisspegilinn, að við erum … næmið í vinnumatinu snýst um fjölda nemenda. Og þar af leiðandi þá telja þeir sig bera skarðan hlut frá borði sem kenna að jafnaði færri nemendum. En ef þið skoðið sýnidæmin, sem liggja til grundvallar, þá er enginn mismunur falinn í því á milli greina.

Hvort sem við erum að skoða verknám eða bóknám … það eru áfram, svo ég tali nú bara um í bóknáminu, það eru 110 mínútur á önn á hvern nemanda vegna yfirferðar verkefna, tími vegna vinnu … við vinnu óháð nemendafjölda. Það er meira að segja hærri [svo ] í verknámsgreinunum.

Reynum að tala um vinnumatið a.m.k. út frá staðreyndum […].

Þótt ég hafi einbeitt mér að því til þessa að endursegja einungis orð fundarmanna úr röðum stjórnar FF eða vitna beint í þau þá hlýt ég að benda á að það er ekki heil brú í málflutningi Guðríðar, þ.e.a.s. að staðhæfingar um að mismunandi laun eftir mismunandi greinum og mismunandi fjölda nemenda sé rangtúlkun en mismunandi tímatalning sé eitthvað allt annað og hin sanna rétttúlkun. Þetta skýrist betur síðar í færslu um hvað fólst í fellda vinnumatinu.

Þeir sem hafa áhuga á víðtækari umfjöllun um þennan fund er bent á færslu Gylfa Þorkelssonar, Af almennum félagsfundi á blogginu Ganglera. Færslan er skrifuð í dag, 26. mars 2015.

Könnun FF á vilja félagsmanna

Föstudaginn 20. mars barst félagsmönnum í FF bréf frá Félagsvísindastofnun HÍ þar sem þeir voru beðnir að svara spurningu stjórnar FF. Könnunin var svona:

Félagsmenn í Félagi framhaldsskólakennara í ríkisskólum og Félagi stjórnenda í framhaldsskólum felldu nýlega kjarasamninga sem fólu í sér breytingar á vinnutímaskilgreingu (vinnumati) kennara. Um þessar mundir vinnur félagið að endurskoðun á vinnutímaskilgreingu kennara sem felld var í febrúar síðastliðnum.

Vilt þú eða vilt þú ekki að samninganefnd Félags framhaldsskólakennara gangi til samningaviðræðna um endurskoðun vinnumats verði það til þess að félagsmenn fái 11,3% launahækkun á samningstímanum?

o – Já, ég vil að samninganefnd Félags framhaldsskólakennara gangi til samningaviðræðna um endurskoðun vinnumats
o – Nei, ég vil ekki að samninganefnd Félags framhaldsskólakennara gangi til samningaviðræðna um endurskoðun vinnumats
o – Vil ekki svara

Í tölvupósti frá Reyni Þór Eggertssyni, ritara stjórnar FF, til mín í dag kemur fram að stjórn FF er ekki búin að fá lokaskýrslu frá Félagsvísindastofnun „heldur fékk formaður frumniðurstöður í gær. U.þ.b. 1050 manns greiddu atkvæði, en allt félagsfólk FF á að hafa fengið könnunina senda. Félagsvísindastofnun fékk að auki fyrirmæli um að halda félagsfólki í Tækniskólanum aðskildu þar sem um tvo samninga er að ræða. Niðurstöður er ekki þó ekki persónugreinanlegar. Um 78% félaga í ríkisskólum sagði já og um 58% í Tækniskólanum.“

Mér tekst ekki að finna upplýsingar um nákvæman fjölda félaga í FF eða kennara í Tækniskólanum en giska á að um 2/3 félagsmanna hafi greitt atkvæði skv. þessum tölum. Raunar kom fram í bréfi frá Félagsvísindastofnun í dag að sumum hefði ekki tekist að greiða atkvæði vegna tæknilegra örðugleika og því er könnuninni ekki lokið. Að mínu mati er það frumhlaup varaforkonu FF að tilkynna niðurstöður úr könnun áður en henni er lokið stjórn félagsins til vansa.

Síðustu fundargerðir stjórnar FF

Sleifarlag í birtingu fundargerða hefur lengi einkennt Félag framhaldsskólakennara og hefur engin breyting orðið á því með núverandi stjórn. Haldnir hafa verið tveir stjórnarfundir sem engin merki sjást um á fundargerðasíðu KÍ en ég fékk þær sendar í dag skv. beiðni. Í hvorugri er vikið orði að þeirri skoðanakönnun sem stjórn FF ákvað að fá Félagsvísindastofnun HÍ til að vinna fyrir sig.

Á fundi stjórnar FF þann 4. mars var greinilega ákveðið að tugta til þann minnihluta stjórnar sem lýst hafði andstöðu gegn vinnumatinu áður en gengið var til kosninga um það. Varamenn höfðu líka lýst andstöðu sinni en þeir voru ekki boðaðir á þennan fund. Bókað er:

2) Trúnaðarbrestur í stjórn FF – Guðríður

Umræður um trúnaðarbrest vegna bréfs tveggja aðalmanna og tveggja varamanna í stjórn, sem sent var félagsfólki aðfararnótt mánudagsins 23. febrúar sl. [Þessa yfirlýsingu má sjá í dropboxi Baldurs J. Baldurssonar. Hún var send sumum félagsmönnum, formönnum kennarafélaga og trúnaðarmönnum. Var allur gangur á hvort formenn kennarafélaga og trúnaðarmenn framsendu bréfið á sitt fólk.]

Þessar umræður virðast hafa lukkast ljómandi vel því sagnir herma að enginn stjórnarmanna hafi hlaupið útundan sér á Fulltrúafundinum 19. mars (en fundargerð hans er hvorki tilbúin né birt opinberlega enn).

Á næsta fundi stjórnar, þann 17. mars sl., voru varamennirnir teknir í sátt og bókað:

3) Boðun varamanna á stjórnarfundi – Guðríður

Í framhaldi af síðasta stjórnarfundi þar sem einungis aðalmenn voru boðaðir til að ræða trúnaðarbrest, þurfti að ræða stöðuna í stjórninni.

Formaður leggur til að haldið verði áfram með [svo] að boða varamenn á stjórnarfundi, en ekki á samninganefndarfundi, nema sóst sé eftir breiðara [svo] umboði. Samþykkt samhljóða.

Þetta virðist einnig hafa skilað prýðilegum árangri, a.m.k. hafði annar hinn óhlýðnu varamanna, Helga Helena Sturlaugsdóttir, séð að sér og lagt af alla óþekkt ef marka má vitnisburð hennar á almenna félagsfundinum í gær. Vonandi fær hún aflausn forkonunnar.

Í næstu færslu verður fjallað um hvað fólst í því fellda vinnumati.

Posted in: Skólamál / Tagged: Félag framhaldsskólakennara, Guðríður Arnardóttir, Hanna Björg Vilhjálmsdóttir, stjórn FF, vinnumat

Er sagnaritun Akraness loksins lokið?

Hér er fjallað veitingu fjár til sagnaritunar Akraneskaupstaðar árin 2013, 2014 og 2015, sem og rifjað upp hvað sagnaritunarævintýrið hefur kostað okkur bæjarbúa til þessa.

Árið 2013

Í Samningi um ritun Sögu Akraness – III. bindi – (undirritaður 22. júní 2012) var gert ráð fyrir að Gunnlaugur fengi „[a]llt að kr. 4.200.000. – eða sem svarar 19 vikna verktakagreiðslu eftir verkframvindu á árinu 2013 …“ (3.tl. 5. gr.) og „[a]llt að kr. 6.320.000.- eða sem svarar 28 vikna verktakagreiðslu eftir verkframvindu á árinu 2014 …“ (4.tl. 5 gr.). Settur var sá fyrirvari að fjárveiting fengist í fjárhagsáætlunum 2013 og 2014.

Í Sundurliðun ársreikninga Akraneskaupstaðar 2013 (lið 41. Söguritun, s. 65) kemur fram að fjárhagsáætlun fyrir þetta ár gerði ráð fyrir tæpum 4 milljónum í greiðslur til sagnaritara en hins vegar voru honum einungis greiddar tæpar 2 milljónir þetta árið. Sú greiðsla var fyrir vinnu sem átti að ljúka ári áður. Gunnlaugi auðnaðist ekki að koma í verk neinu af því sem hann átti að vinna árið 2013.

Árið 2014

Í Fjárhagsáætlun 2014-2017 [Akraneskaupstaðar] var gert ráð fyrir að spandera rétt rúmum 3 milljónum í lið 41 Söguritun árið 2014 (s. 61). Þar af var gert ráð fyrir að ritnefndarlaun yrðu 408.000 kr. og að„[a]ðkeypt önnur vinna“ kostaði 2.179.000 kr. Líklega hefur þessi aðkeypta önnur vinna verið vinna sagnaritarans.

Þrátt fyrir að þáverandi bæjarstjórn, sem í sátu löngum dyggir stuðningsmenn sagnaritarans, hafi gert ráð fyrir að greiða sínum manni kom ekki til þess því hann skilaði engu og ritnefndin hélt engan fund. Því spöruðust þessar rúmu 3 milljónir í sagnaritun algerlega sjálfkrafa.

Árið 2015

Þann 30. september 2014 sendi bæjarstjóri Akraness, Regína Ásvaldsdóttir, Gunnlaugi Haraldssyni bréf þar sem hún tilkynnti að bæjaryfirvöld teldu ekki mögulegt að leggja fé til sagnaritunar árið 2015 og óskaði eftir viðræðum við Gunnlaug um framhald málsins „miðað við stöðu verkefnisins nú“.

Sú nýja bæjarstjórn sem tók við völdum sl. vor hefur og ekki skipað í hina fimm manna Ritnefnd um Sögu Akraness.

Samantekt

Gunnlaugi Haraldssyni voru greiddar samtals 4.133.276 kr. árin 2012 og 2013 fyrir að endurskipuleggja handrit sitt um nítjándu öld í sögu Akraness í enn eitt sinnið og fyrir að skila inn fyrsta meginkafla af þeim átta sem endurskiplagið gerði ráð fyrir. Í síðustu færslu benti ég á að vinnubrögð við skrifin virðast óásættanleg.

Ritnefndin hafði 147.467 kr. upp úr krafsinu fyrir þessi tvö ár en hún hélt alls 3 fundi á þessum árum. Fundargerðir 83. og 84. fundar hafa aldrei verið birtar, sú 82. er sýnileg á vef Akraneskaupstaðar .

Mér telst svo til að kostnaður Akraneskaupstaðar af sagnaritun frá upphafi, 1987, uppreiknaður m.v. samræmda vísitölu neysluverðs (skv. vef Hagstofu) í desember 2014 úr samantektum kaupstaðarins frá apríl 2011 og desember 2014, sé a.m.k. 134.379.331 kr. Raunar hefur bærinn pungað út gott betur en þessum rúmu 134 milljónum því í þeim gögnum sem ég hef er kostnaður vegna Ritnefndar um sögu Akraness ekki talinn fyrr en frá árinu 2001. Og vitaskuld er lögfræðikostnaður sem fyrrv. bæjarstjóri, Árni Múli Jónasson, stofnaði til vegna fyrirhugaðs meiðyrðamáls gegn bókagagnrýnanda ekki talinn hér eða annað tilfallandi smotterí.

Beinar greiðslur Akraneskaupstaðar til Gunnlaugs Haraldssonar, frá 1997-2013, eru, uppreiknaðar á sama hátt a.m.k. 72.575.960 kr. Mögulega hefur hann borið meira úr býtum með framvísun reikninga sem eru bókaðir sem annar kostnaður í þeim gögnum sem ég hef.

Ég er sjálfsagt ekki ein Skagamanna um að vona að nú sé þessu sagnaritunarævintýri Akraneskaupstaðar, sem staðið hefur síðan 1987, lokið!

Fyrri hluti Sögu Sögu Akraness er rakinn í samnefndu pdf-skjali. Stefnt er að því að gefa út annað bindi af Sögu Sögu Akraness á sama formi fljótlega (þ.e. samanlímdar bloggfærslur sem rekja þessa sögu frá síðari hluta árs 2011).

Heimildir

Bréf Akraneskaupstaðar til Hjálmars Gunnlaugs Haraldssonar, dags. 30. sept. 2014, undirritað af Regínu Ásvaldsdóttur bæjarstjóra, fengið frá Akraneskaupstað þann 1. des. 2014

Samningur um ritun Sögu Akraness – III. bindi – undirritaður 22. júní 2012, fenginn frá Akraneskaupstað þann 1. des. 2014.

Skjalið Saga Akraness, samantekt 1987-2011, fengið frá Akraneskaupstað þann 4. maí 2011

Skjalið Saga Akraness, samtantekt 2012 og 2013, fengið frá Akraneskaupstað þann 1. des. 2014

Fjárhagsáætlun 2014-2017, útg. Akraneskaupstaður, ópr. hefti aðgengilegt á Bókasafni Akraness

Sundurliðun ársreikninga Akraneskaupstaðar 2013, útg. Akraneskaupstaður, ópr. hefti aðgengilegt á Bókasafni Akraness.

Myndina af tunglsljósi yfir Presthúsavíkinni tók Atli Harðarson á Þorláksmessu 2007.

Posted in: Saga Sögu Akraness / Tagged: Gunnlaugur Haraldsson, Saga Akraness, Saga Sögu Akraness

Handritsbútur að Sögu Akraness III

Hér er fjallað um þann pappír sem Akraneskaupstaður greiddi Gunnlaugi Haraldssyni 1.933.276 kr. fyrir árið 2013. Ég skoðaði handritið á bókasafni bæjarins, með leyfi Akraneskaupstaðar, dagana 28. og 29. janúar og 4. febrúar 2015. Handritið er dagsett 9. júlí 2013, þ.e. sama dag og haldinn var sá „skilafundur“ Ritnefndar um sögu Akraness, sem fjallað var um í síðustu færslu.

Sögu þessa handritsbúts má rekja allt aftur til 1997 en sú verður ekki rakin hér né reynt að leggja saman og umreikna til núvirðis það fé sem áður hefur verið greitt fyrir að skrifa um þetta tímabil í sögu Akraness.

Efni og umfang

Þessi hluti handritsins ber yfirskriftina Byggðaþróun og búnaðarhagir og telst fyrsti kafli af átta meginköflum Sögu Akraness III, Nítjándu aldarinnar, skv. núverandi skipulagi. Hann skiptist í fjóra undirkafla (sem síðan skipast í marga undir-undirkafla) og eru þeir þessir:

1. Íbúaþróun á Akranesi
2. Jarðeignir og búnaðarhagir
3. Byggðin utan Skagans 1801-1885
4. Skipaskagi og Ytri-Akraneshreppur 1801-1901

Fyrstu þrír undirkaflarnir eru 345 s. af texta, síðan fylgja 4 s. af töflum með upplýsingum um jarðamat, landskuldir og leigur, svo smáletraður 16 s. listi yfir bændur og húsfólk í dreifbýlinu 1801-1885. Fjórði undirkaflinn, þegar sögunni víkur loks að Skaganum sjálfum, er 172 s. af texta og 27 s. smáletraður listi yfir húsráðendur og húsfólk í Skipaskaga og Ytri-Akraneshreppi 1801-1901. Að auki fylgir 1. s. efnisyfirlit fremst (yfir 1.-3. kafla) og 1. s. efnisyfirlit aftast (yfir 4. kafla).

Útlit og stíll

Það er greinilegt að stefnt er að sama útliti og á Sögu Akraness I og II, þ.e.a.s. notaðir eru sömu litir í fyrirsögnum og sama æpandi sundurgerðin ríkir í stafagerð í þeim.

Það sem sagnaritarinn kallar jafnan myndrit ber textann algerlega ofurliði í upphafskafla og litagleðin, væntanlega sömu pastellitir og eru í útgefnu bindunum, er mikil. Afleiðingin er sú að fyrsti kaflinn er álíka spennandi aflestrar og Hagtölur mánaðarins! Sem dæmi nefni ég undirkaflann 1.1. Íbúaþróun í Borgarfjarðarsýslu, s. 5-13, og set fyrirsagnir í sviga:

Stöplarit inni í gulum ramma (Íbúaþróun í Borgarfjarðarsýslu 1801-1850), s. 6;
Skífurit á ljósbláum bakgrunni (Skipting íbúa Borgarfjarðarsýslu á sóknir 1801 (%)), s. 7;
Myntugræn tafla (Skipting íbúa Borgarfjarðarsýslu á sóknir 1801-1850), s. 7;
Blá tafla (Skipting íbúa Borgarfjarðarsýslu á sóknir 1850-1901), s. 9;
Skífurit á bláum grunni (Íbúar Borgarfjarðarsýslu 1901 (%) [taflan sýnir skiptingu eftir sóknum]), s. 9;
Línurit á ljósgulum grunni (Íbúaþróun í Borgarfjarðarsýslu og á Akranesi 1850-1901), s. 10;
Stöplarit á ljósgulum grunni (Ameríkufarar úr Borgarfjarðarsýslu 1876-1901), s. 11;
Súlurit með þrívíddaráferð á ljósgulum grunni (Þjóðfélagsstaða borgfirskra vesturfara 1876-1901), s. 12.

Sama litagleði, súlur, stólpar, línur, stöplar o.þ.h. halda áfram í næsta undirkafla, 1.2. Íbúaþróun á Akranesi. Stuttir textar í samfelldu máli á milli myndritanna eru orðaðar tölulegar upplýsingar með tilvísun í töflur, skífur, súlur, línur o.þ.h.

Þótt þessir fyrstu kaflar séu einna hryllilegastir er mýgrútur af öðrum myndritum í handritinu. Skv. upphaflegu efnisskipulagi Gunnlaugs (s. 10-12 í Fylgiskjali 1 með Samningi um ritun Sögu Akraness – III – bindi) er gert ráð fyrir 146 myndritum (töflum, gröfum og skrám) í þessu bindi.

Nú er ekki svo að mér sé sérstaklega í nöp við myndræna framsetningu tölulegra upplýsinga en menn verða að gæta hófs og leiða hugann að ætluðum lesendahópi. Slíkt er alls ekki gert hér heldur bendir fjöldi og sundurgerð í myndritum aðallega til þess að sagnaritarinn sé dálítið upp með sér yfir að hafa lært nokkra fídusa í Excel á sínum tíma!

Ég greip ofan í nokkrar efnisgreinar og undirkafla í þessu handriti. Gunnlaugur skrifar sem fyrr afar þunglamalegan og stirðan stíl. Það er og ekki til bóta að upplýsingum er hrúgað saman úr ýmsum áttum og lesandi þarf sífellt að líta eftir tilvísunum í heimildir til að henda reiður á hvaða upplýsingar eru fengnar úr frumskjölum og hvaða upplýsingar úr eftirprentunum eða ýmsum neftóbaksfræðum. Afar illa er greint milli aðal- og aukaatriða í umfjöllun og raunar má af textanum ráða að höfundur gangi út frá því að magn sé ávallt meira virði en gæði. Þetta kann að vera skýringin á því að verk hans lengjast við hverja umritun/nýja samninga. Kannski á Gunnlaugur Haraldsson erfitt með að stroka út það sem hann hefur einu sinni sett á blað?

Hér er og rétt að taka fram að ég get ekki birt afritaða búta úr texta sem ætla má að Gunnlaugur hafi samið sjálfur því þetta er hluti af óútgefnu handriti.

Rammagreinar

Það eru ekki nema fjórar rammagreinar, allar útklipptur texti eftir aðra en sagnaritarann, í þessu handriti enda gerði hann líklega ráð fyrir að fá greitt sérstaklega fyrir rammagreinar síðar, s.s. kveðið er á um í samningnum. Í Fylgiskjali 1 með þessum samningi, s. 9-10, eru taldar upp 102 rammagreinar sem eiga að vera í Sögu Akraness III.

Það er vandséð hverju þessar fjórar rammagreinar eiga að bæta við textann nema sú síðasta sem er greinlega hugsuð sem einhvers konar upplyfting fyrir lesandann, í anda Íslenzkrar fyndni. Hinar eru líklega eitthvert gamalt dót sem hefur verið höfundi við höndina þegar hann sauð saman handritið einu sinni enn.

Rammagreinarnar eru:

1839
Aflagðar selfarir
[stuttur texti úr sóknarlýsingu sr. Hannesar Stephensen 1839], s. 224

1839
Afréttarlönd Akurnesinga
[stuttur texti úr sóknarlýsingu sr. Hannesar Stephensen 1839], s. 239

29. mars 1886
Reglur um skepnubeit og annan átroðning á Skipaskaga
[taldar upp 1.-4. grein um þetta úr Gjörðabók Æfingafélagsins á Akranesi 1882-1889], s.247

Kuldaleg tilsvör Ólafs Péturssonar
„Ólafur smiður í Kalastaðakoti þótti kaldur í tilsvörum …“

Þessi síðasta rammagrein er á s. 300, í kafla um Kúludalsá. Hana tekur Gunnlaugur úr Blöndu I, s. 236, og af því öll er hún höfð innan gæsalappa ætti tilvitnunin að vera orðrétt og stafrétt. Það er hún hins vegar ekki því Gunnlaugur hefur sleppt þankastriki og leiðrétt „Alt“ í „Allt“. (Þetta kann einhverjum að þykja smáatriði en ég bendi á þessi glöp í örstuttum textanum vegna þess að sagnaritaranum sjálfum hefur orðið tíðrætt um hve fræðileg vinnubrögð sín séu.) Menn geta svo lesið frumtextann sem krækt er í og dæmt hver fyrir sig um hversu fyndinn þessi texti er og hve mikið rammagreinin muni létta umfjöllun um Kúludalsá á 19. öld.

Loks má nefna innskotsgrein á gulum bakgrunni, sem kann að eiga að verða rammagrein, á s. 11 í viðbótinni, þ.e. 4. undirkafla. Í henni er kvæði eftir Símon Dalaskáld með yfirskriftinni Skipaskagi? Í tilvísun til heimildar segir: „Ath. hvar birt og hvenær ort.“

Kvæðið er skáletrað og miðjað í þessari innskotsgrein. Ég tel líklegast að það sé tekið úr tímaritinu Akranes, sem er ein aðalheimilda í þessum hluta af handritinu. Þar birtist kvæðið með venjulegu letri og hefðbundinni uppsetningu ljóða en án titils í 9. tbl. 1944, s. 114.

Sé Akranes heimild Gunnlaugs hefur hann tekið sér það bessaleyfi að breyta stafsetningu; breytir Ránarslóð í ránarslóð (sem er óskiljanleg breyting), bætir inn punkti og eftirfarandi hástaf í síðustu braglínum fyrsta erindis, leiðréttir ísafrón í Ísafrón og bætir inn kommu í síðustu braglínum seinna erindis.

Ég held að engar stórkostlegar fílólógískar pælingar liggi þessu að baki heldur hafi Gunnlaugur einfaldlega skrifað kvæðið rangt upp þegar hann var að fletta gegnum öll tölublöð Akraness fyrir fimmtán árum og svo ekki nennt að athuga hvort rétt hafi verið ritað í þessari síðustu endurritun (eða endurröðun) hins margritaða texta. (Sjá einnig kafla um heimildir og heimildanotkun hér að neðan.) Raunar tel ég að það þurfi að fara yfir hverja einustu beinu tilvitnun í handritinu, þær stikkprufur sem ég gerði benda til þess. Kvæðið er auk þess rangt eftir haft í tímaritinu Akranesi, sérstaklega er seinni hluti þess brogaður.¹⁾

Í þessu sambandi má og nefna að Gunnlaugur Haraldsson virðist halda að kvæði séu ávallt skáletruð og miðjuð þótt þau séu það alls ekki í heimildunum sem hann tekur þau úr. Má nefna dróttkvæða minningarvísu um Árna Vigfússon í Heimaskaga (s. 74 í kafla 4.2. í handriti Gunnlaugs), sem hann tekur upp úr Sögu Akraness I. bindi eftir Ólaf B. Björnsson (1957, s. 80-81) eða dróttkvæða minningarvísu um Björn Ólafsson (s. 127 í 4.2. í handriti Gunnlaugs) sem tekin er úr tímaritinu Akranesi, sept. 1950, s. 113. Í fyrstu braglínu stafsetur hann auk þess rangt: „Nú er fallin Fróns að velli“ (feitletrun mín á stafsetningarvillu).

Myndefni

Ég sá einungis á þremur stöðum gert ráð fyrir myndefni í þessu handriti. Skýringin er væntanlega sú að sagnaritarinn hefur hugsað sér að gera nýjan samning með enn meiri greiðslum fyrir umbrotsvinnu og myndaöflun, eins og síðast. En þær myndir sem nefndar eru í handritinu eru:

Uppdráttur Ólafs Jónssonar búfræðings af Garðalandi frá 1897 (s. 289), sami uppdráttur hefur þegar þegar birst í Sögu Akraness I, s. 82;
Teikning Tryggva Magnússonar af Ytra-Hólmsbæ (s. 329). Vísað er í heimildina Ólafur B. Björnsson 1942, 10.-12. tbl., s. 8. Þetta er röng heimildatilvísun því myndina er að finna í jólablaði tímaritsins Akraness sem er rækilega merkt 10.-11. tbl.
Mynd af Kristófer Finnbogasyni bókbindara (s. 329). Myndin fylgir langri umfjöllun um Kristófer þennan, í kaflanum Hjáleigur Ytra-Hólms, sem er undirkafli 3.1.með yfirskriftina Lögbýli, hjáleigur og tómthús, sem er undirkafli 3. Byggðin utan Skagans 1801-1885.

Ég átta mig engan veginn á því af hverju sagnaritara þykir Kristófer svo merkilegur í umfjöllun um sögu Akraness að á hann skuli bæði splæst löngum texta og ráðgerð mynd: Kristófer var alinn upp í Viðey, hjá Magnúsi Stephensen og lærði bókband í útlöndum að tilstuðlan hans. Eftir lát Magnúsar dvaldi hann á Ytra-Hólmi hjá Hannesi prófasti Stephensen, líklega í fimm ár, kvæntist og bjó svo í þrjú ár á Háuhjáleigu, stundaði þaðan sjómennsku og þótti góður fiskimaður, fluttist síðan upp í Borgarfjörð og bjó þar til hárrar elli. (Sjá Ísafold, 99. tölublað, 24.12.1892, blaðsíða 394.)

En þetta er ágætt dæmi um það að sagnaritara er um megn að henda textabrotum sem hann hefur einu sinni soðið saman (úr allra handa heimildum). Og sjálfsagt hefur Kristófer bundið inn nokkrar bækur fyrir Hannes prófast Stephensen, milli róðra.

Heimildir og meðferð þeirra

Það er ekki mitt að gaumgæfa heimildir Gunnlaugs fyrir textanum í handritinu: Hvort hann hefur alls staðar rétt eftir eða hvort hann gætir að reglum um heimildanotkun og höfundarétt. Það verk hefur væntanlega átt að vera á könnu ritnefndarmanna sem hafa væntanlega átt að lesa allan textann. En ég tók stikkprufur, eins og fyrrnefnt kvæði Símonar Dalaskálds, tók eftir því að enn tekur Gunnlaugur langar beinar tilvitnanir úr fyrirlestri Hallgríms hreppstjóra Jónssonar, Lífið í Skaganum, upp úr Borgfirskri blöndu útg. 1977 (sjá t.d. 1.2. kafla, Íbúaþróun á Akranesi, í handriti Gunnlaugs) þótt frumritið af þessum fyrirlestri sé varðveitt á Héraðsskjalasafni Akraness, og vitnar jöfnum höndum í óprentuð frumskjöl, dagblöð, tímarit og neftóbaksfræði.

Ég sé ekki betur en Gunnlaugur umgangist heimildir af stöku kæruleysi eins og sjá má á beinum tilvitnunum í texta annarra. Víða vantar kommur eða önnur greinarmerki, z í frumtexta er ævinlega látin lönd og leið og breytt í s, annarri stafsetningu hróflað eftir smekk, án þess að láta þess getið, og stundum er ekki einu sinni haft orðrétt eftir. Hér eru nokkur dæmi úr kafla 4.2.:

Í texta um Akur, s.15, tekur Gunnlaugur upp nokkrar beinar tilvitnanir í Ólaf B. Björnsson, 1945, IV. árg., s. 79, þ.á.m. um Þóru Jónsdóttur sem „var hin mesta myndarkona, stillt og prúð.“ en í frumtexta stendur „var hin mesta myndar kona, stillt og prúð.“ Í beinni tilvitnun í sömu heimild um manninn hennar Þóru, Kristján, sem var „hinn bezti drengur“, verður hann „hinn besti drengur“ í meðförum Gunnlaugs á heimildinni.

Annað dæmi um „leiðrétta“ stafsetningu í beinni tilvitnun er úr kafla um Vesturbæ Bræðraparts, þar sem segir í langri beinni tilvitnun í minningargrein um Guðrúnu Sigurðardóttur að hún hafi verið „mikil merkiskona … og atorku- og framkvæmdarsöm, … einnig eftir að hún missti hinn einkar duglega og ráðdeildarsama eiginmann sinn.“ Í heimildinni sem vísað er til, Ísafold 6. maí 1916, s. 3, segir: „mikil merkiskona … og atorku- og framkvæmdar-söm … einnig eftir að hún missti hinn einkarduglega og ráðdeildarsama eiginmann sinn.“ (Úrfellingar og feitletranir eru mínar.)

Dæmi um þar sem rangt er haft eftir í beinni tilvitnun er í kafla um Breið, s. 34, en þar segir inni í langri beinni inndreginn tilvitnun í Sögu Akraness I. bindi eftir Ólaf B. Björnsson, 1957, s. 143:

„Þegar vindur gnauðaði freklega á vetrum og brimið svarraði stórfenglega og teygði hramm sinn svo langt á land sem það náði, var þar ekki næðissamt aukvisum.“ (Feitletrun mín.)

Í frumheimild segir:

„Þegar vindur gnauðaði freklega á vetrum og brimið svarraði stórfenglegt og teygði hramm sinn svo langt á land sem það mátti, var þar ekki næðissamt aukvisum.“ (Feitletrun mín.)

Annað dæmi um að rangt sé haft eftir og raunar líka stafsetningarbreytingu er í umfjöllun um Gísla Daníelsson í kafla um Kárabæ-Bjarnabúð í handriti Gunnlaugs. Þar er tekin löng bein inndregin tilvitnun í 5.-6. tbl. Akraness, maí 1949. s. 65. Í meðförum Gunnlaugs segir í tilvitnuninni:

„Ekki lánaði hann fé með okurvöxtum og var ekki eftirgangssamur um innheimtur, sérstaklega ef þröng var fyrir dyrum. … Yfirleitt var hann kátur og smákíminn, …“

En í frumheimild segir: „Ekki lánaði hann fé með okurvöxtum og var ekki eftirgangssamur um innheimtur, sérstaklega ef þröngt var fyrir dyrum. … Yfirleitt var hann kátur og smá- kýminn, …“ (Úrfellingar og feitletranir eru mínar.)

Kann sagnaritarinn sjálfur skil á heimildum sínum?

Ég skoðaði sérstaklega hvaða heimildir Gunnlaugur Haraldsson segist nota fyrir afar smásmuglegri og leiðinlegri umfjöllun sinni um býli á Skaganum, þ.e. 4.2. Grasbýli og tómthús í Skaganum, s. 13-151, í 4. kafla handritsins.

Um þessar heimildir segir í nrmg. nr. 35, s. 13:

Auk hrepps- og kirkjubóka er hér einkum stuðst við þessar heimildir: Jarðaúttekta- og húsvirðingabækur hreppstjóra 1851-1926 (HA. O.2/E.4. 3-5); Borgfirzkar æviskrár I-XIII; Ólafur B. Björnsson 1957, s. 52-194, Ólafur B. Björnsson 1945-1959, þ.e. 123. [svo] þættir um hús og býli í Skipaskaga, sem birtust í tímaritinu Akranes á árunum 1945-1959 undir heitinu: “Hversu Akranes byggðist”, Gísli S. Sigurðsson, 2003-2011, þ.e. greinasafn í Árbókum Akurnesinga 2003-2011 um hús við Bakktún, Suðurgötu og Vesturgötu, og Þorsteinn Jónsson: Hús og býli á Akranesi (óársett handrit).

Við þessa upptalningu hef ég eftirfarandi að athuga:

Gísli S. Sigurðsson húsasmíðameistari birti vissulega greinasafn um hús við þessar götur í þeim ágætu Árbókum Akurnesinga árin 2003-2005 og 2007-2011. Í Árbók Akurnesinga árið 2006 er engin grein eftir Gísla en sagnaritara hefur yfirsést það.

Ólafur B. Björnsson, verslunareigandi með meiru, gaf út tímaritið Akranes á árunum 1942-1959 og skrifaði þætti úr sögu Akraness frá upphafi útgáfunnar. Frá miðju ári 1945 til ársins 1959 birtust alls 63 þættir undir heitinu „Hversu Akranes byggðist“. Þessir þættir eru tölusettir og vandalaust að sjá að sá 63. þeirra birtist í því eina tölublaði sem kom út árið 1959 – fleiri urðu þau ekki því Ólafur missti heilsuna og lést þann 15. maí sama ár.

Mig grunar að skýringin á því að Gunnlaugur Haraldsson heldur að þessir þættir sem hann segir vera einar af aðalheimildum sínum séu 123 talsins sé einfaldlega sú að sé sleginn inn leitarstrengurinn “Hversu Akranes byggðist” á timarit.is koma upp 122 færslur. Nenni lesandi að lesa færslurnar verður honum strax ljóst að hluti þeirra vísar í ýmis dagblöð sem birtu fréttatilkynningar um að tímaritið Akranes væri komið út og töldu upp helstu efnisþætti þess. 122 ólesnar færslur með þessum leitarstreng verða kannski að 123 þáttum með raðtölupunkti því sagnaritarinn er annars hugar? Má velta fyrir sér hve mikla alúð Gunnlaugur Haraldsson hefur lagt í verkið miðað við skráningu hans á sínum aðalheimildum!

Vel að merkja notar Ólafur B. Björnsson heilmikið af frumgögnum í sínum texta, bæði í greinaflokknum sem hann skrifaði í tímaritið Akranes og í 2. bindi Sögu Akraness sem hann skrifaði og kom út árið 1957. Sú bók er einmitt einnig meðal aðalheimilda Gunnlaugs Haraldssonar í hinum viðamikla 4. kafla, þegar sögunni víkur loksins að Akranesi sjálfu. En það var allur gangur á hvort Ólafur vísaði í heimildir þótt hann tæki orðrétt upp úr hreppsbókum, kirkjubókum o.fl. skjölum. Og raunar eru að hluta til sömu textarnir í greinaflokknum í Akranesi og í bókinni.

Þorsteinn Jónsson notar aðallega húsvirðingabækur (líklega hreppsbækur einnig) í sínu óprentaða riti Hús og býli á Akranesi, sem er óársett en skráð frá árinu 1978 í Gegni. Þetta er rit upp á 147 síður og stór hluti þess fjallar einmitt um húsakost á Akranesi á nítjándu öld. Textinn er mjög viðamikil upptalning á stærðarmálum (álnum), fjölda herbergja á ýmsum tímum o.þ.h. En Þorsteinn vísar ekki nákvæmlega í heimildir sínar. Gunnlaugur Haraldsson hefur gjarna flett upp í sömu heimildum og Þorsteinn og vísar oftast til þeirra, stundum virðist hann þó ekki hafa nennt að finna frumskjölin og vísar þá beint í Þorstein.

Stóra spurningin er: Er eitthvað nýtt í þessum fjórða kafla handritsins, þegar höfundi tekst loksins að hefja umfjöllun um sögu Akraness? Eða er hann fyrst og fremst samansuða úr öðrum áður skrifuðum sögum og sagnaþáttum af húsakosti á Akranesi á nítjándu öld, sérstaklega efni Ólafs B. Björnssonar?

Niðurstaða

Það er morgunljóst að einhver þarf að fara yfir handrit Gunnlaugs að Sögu Akraness III, stytta texta, umrita texta, bera saman við heimildir og betrumbæta mjög ef menn ætla sér í alvörunni að gefa þetta út! Nema verkkaupa, þ.e. Akraneskaupstað, langi til að fá enn og aftur ritdóminn „Hér hefur tekist herfilega til um framkvæmd og hafi þeir skömm fyrir sem að stóðu“ og verða áfram aðhlátursefni vegna sagnaritunar.

1) Það tók mig um fimm mínútur að fá lánaða bók og finna uppruna kvæðisins Skipaskaga: Þetta kvæði birtist upphaflega í kvæðakverinu Starkaði (undirtitill er ýmisleg ljóðmæli / eptir Símon Bjarnason Dalaskáld), útg. á Akureyri 1877. Ég hef ekki aðgang að frumheimildinni en af því þetta er svo fallegt kvæði birti ég hér útgáfu þess í Ljóðmælum eftir Símon Dalaskáld sem Rímnafélagið, Reykjavík, gaf út árið 1950. Kvæðið er á s. 186:

SKIPASKAGI

Tel ég fríðan Skipaskaga
skínandi við Ránar hvel:
drottins mundin hefir haga
hann í öllu skaptan vel.

Rennslétt mót röðli blika
rósafögur túnin þar.
Bláar hafsins kólgur kvika
kátar viður fjörurnar.

Bænda þar og bygging fögur
brosir fyrir sjónum manns.
Gnægð af fiski gefur lögur.
Grænar eru byggðir lands.

Grund á suður-fróni fegri
finnur ekki þjóðin slyng
eður mönnum yndislegri
út við breiðan foldar hring.

Myndina af Gamla vitanum á Skagatá tók Atli Harðarson 7. desember 2008, sjá nánar á Flickr.

Posted in: Saga Sögu Akraness / Tagged: Akranes, Gunnlaugur Haraldsson, Ólafur B. Björnsson, Saga Akraness III, sagnaritun Akraneskaupstaðar

Gunnlaugi greitt árið 2013

Hér er fjallað um þær tæpu 2 milljónir sem Akraneskaupstaður greiddi Gunnlaugi Haraldssyni fyrir sagnaritun árið 2013 og bent á ótæk vinnubrögð fulltrúa Akraneskaupstaðar í miðlun upplýsinga um verkið til bæjarbúa, umfjöllun um verkið og mati á skilum sagnaritara. Því miður er þetta sleifarlag í ágætu samræmi við fyrri vinnubrögð ritnefndar og annarra fulltrúa kaupstaðarins í langri sagnaritunarsögu Gunnlaugs.

Í Samningi um ritun Sögu Akraness – III – bindi, sem Akraneskaupstaður og Gunnlaugur Haraldsson gerðu með sér þann 22. júní 2012 var kveðið á um að Gunnlaugur fengi greiddar 14.520.000 kr. sem skipt skyldi á ákveðna verkþætti og greiðslur miðuðust við skil verka á ákveðnum tímum (5. gr.). Greiðslur voru verðtryggðar miðað við þróun launavísitölu, með grunnvísitölu í maí 2012 (5. gr.).

Svo sem fjallað var um í síðustu færslu virðist Gunnlaugur hafa fengið greiddar 2,2 milljónir árið 2012 fyrir skil á einu A-4 blaði (Frágangur á prenthandriti III. bindis Breytt kaflaskipan og verkáætlun pr. 1. október 2012), önnur gögn hef ég ekki fengið því til sönnunar að hann hafi unnið þá tveggja og hálfs mánaðar vinnu (1. verkáfanga A) sem upphæðin var greidd fyrir. Þáverandi bæjarstjóri (ég giska á að Árni Múli Jónasson hafi náð að sjá til þessa áður en hann lét óforvarendis af störfum þann 7. nóvember 2012) og Ritnefnd um sögu Akraness hljóta einhvern veginn að hafa samþykkt að þessi tveggja og hálfs mánaðar vinna hafi verið unnin því slíkt er áskilið í samningnum (sjá 4. og 5. gr.). Bókað er í ótölusettri og óbirtri fundargerð Ritnefndar um sögu Akraness þann 9. júlí 2013 að verkskil hafi verið um mánaðamótin nóvember/desember 2012 og greitt hafi verið að fullu fyrir skv. samningi.

„Af fjölmörgum ástæðum ástæðum [svo] hefur verkið reynst tímafrekara …“

1. verkfáfangi B er í samningnum skilgreindur sem „9 vikna verktakagreiðsla fyrir umritun og frágang á I.-IV. kafla prenthandrits á grundvelli verkáætlunar, skv. fylgiskjali samnings nr. 2 …“ (2 tl. gr. 5) og fyrir hann átti Gunnlaugur að fá allt að 1.800.000 kr. Þetta átti að vinna á árinu 2012 og var gert ráð fyrir fjárveitingu til verksins það ár skv. samningnum en næstu verkáfangar, sem átti að vinna árin 2013 og 2014, voru háðir samþykktum í fjárhagsáætlunum Akraneskaupstaðar fyrir þau ár.

Þar sem fyrsta verk Gunnlaugs var að umturna skipulaginu sem fólst í fylgiskjölum samningsins er verkáætlunin, fylgiskjal 2 með samningnum, auðvitað marklaust plagg núna. (Eins og nefnt hefur verið fékk hann 2,2 milljónir fyrir að umturna áætluninni.) Þess í stað kemur A-4 blaðið Frágangur á prenthandriti III. bindis Breytt kaflaskipan og verkáætlun pr. 1. október 2012. Í því skjali er 1. verkáfangi B orðinn 10 vikna vinna og heitir nú:

1. verkáfangi B-endurskoðun og umritun 2012:
I. kafli Byggðarþróun og búnaðarhagir.

Í fyrrnefndri ótölusettri og óbirtri fundargerð Ritnefndar um sögu Akraness, sem ber yfirskriftina Fundur ritnefndar um sögu Akraness ásamt rithöfundi Skilafundur, 9. júlí 2013, segir um stöðu vinnunnar:

[…]
B. Meginhluti 1. verkáfanga B er í höfn samkvæmt verksamningi og verkáætlun frá 3. október 2012. Framlagt handrit GH, þ.e. þrír af fjórum undirköflum I. kafla samtals 365 blaðsíður með tilheyrandi töflum og skrán [svo].
C. Frágangi 4. undirkafla (um 50 blaðsíður) mun GH ljúka í ágúst nk. að loknu sumarleyfi.
D. Af fjölmörgum ástæðum ástæðum [svo] hefur verkið reynst tímafrekara en GH og áætlanir gerðu ráð fyrir. Fyrirsjáanlegt er að fresta þarf 2. verkáfanga fram yfir áramótin þar sem GH er bundinn í öðru verki til þess tíma. (Feitletrun er mín.)
E. Umfang verksins hefur engin áhrif á samningsbundnar greiðslur sem byggja á framvindu og skilum GH á efni og samþykkt ritnefndar og bæjarstjóra á að skil séu fullnægjandi. GH óskar eftir að fá greiðslu 1,6 mkr. af 1,8 mkr. samningsgreiðslu við fyrsta tækifæri en eftirstöðvarnar (200.000) við fullnaðarskil handrits (4. undirkafli).
F. Ritnefnd og bæjarstjóri munu fara yfir fyrirliggjandi handrit og taka afstöðu til beiðni GH svo fljótt sem verða má sbr. 5. gr. samningsins.

SA mun framsenda efnið á nefndarmenn ásamt fundargerð til samþykktar.

Efnið, sem þarna er nefnt, var líklega þessi 365 síðna handritsbútur sem nefndur er í lið E. Um hann segir í upphafi fundargerðarinnar:

Formaður [ritnefndarinnar] … [f]ór nokkrum orðum yfir aðdragandann og ástæður þess að ekki hafi verið haldinn fundur síðan í október sl. Hann vísaði til gagna sem Gunnlaugur hafði skilað til hans deginum áður og væru til umræðu á fundinum ásamt öðrum atriðum sem fundarmenn vildu taka upp. Efninu var ekki dreift fyrir fundinn en Gunnlaugur var með það meðferðis í útprentuðu eintaki. (Feitletrun er mín.)

Þetta var rétt rúmlega klukkustundar langur fundur. Hann sátu, auk sagnaritarans, þrír af fimm fulltrúum Ritnefndar um sögu Akraness og Steinar Adolfsson, framkvæmdastjóri hjá Akraneskaupstað sem ritaði fundargerð.

Hefðbundin vinnubrögð í Ritnefnd um sögu Akraness og meðferð fundargerða

Það að halda skilafund án þess að fulltrúum í Ritnefnd um sögu Akraness hafi gefist kostur á að kynna sér efni sagnaritans fyrir fundinn er gamalt bragð sem Gunnlaugur hefur oft beitt áður. Að skila ókláruðu verki hálfu ári eftir að átti að skila því er líka ágætlega í takt við vinnubrögð sagnaritarans til þessa (handritinu átti að skila árið 2012, skv. verkáætlun og 2. lið 5. gr. Samnings um ritun Sögu Akraness – III – bindi).

Það að birta aldrei fundargerðina á vef bæjarins né leggja hana fram í bæjarráði eða bæjarstjórn eru heldur ekki ný vinnubrögð þegar kemur að fundargerðum Ritnefndar um sögu Akraness. Hins vegar kann það að vera nýtt verklag að ganga ekki einu sinni eftir því að fundarmenn samþykktu hana með undirritun sinni: Það dróst nefnilega í 7 vikur að skila mér afritum því efni sem ég óskaði eftir frá Akraneskaupstað snemma í október 2014 vegna þess að þá uppgötvaði fundarritari, framkvæmdastjóri bæjarins, að gleymst hafði að láta fundarmenn samþykkja og undirrita fundargerðina og sóttist honum seint að ná í allar þær undirskriftir nú.

En ekki stóð á greiðslum

Þetta verklag við svokallaðan skilafund Ritnefndar, vinnubrögð sagnaritara, ritnefndar og og framkvæmdastjóra bæjarins, kom þó alls ekki í veg fyrir að Akraneskaupstaður greiddi Gunnlaugi Haraldssyni 1.933.276 kr. árið 2013. Má ætla að þessi greiðsla sé upphaflega 1,8 milljónin sem hann átti að fá fyrir að vinna verkið 2012, með verðbótum. Kostnaður vegna Ritnefndar um sögu Akraness árið 2013 var 51.358 kr., sem rímar við að formanni og tveimur óbreyttum nefndarmönnum hafi verið greitt fyrir að sitja þennan klukkustundar og fimm-mínútna fund 9. júlí 2013. (Saga Akraness, samantekt 2012 og 2013.)

Mögulega hafa einhverjir ritnefndarmenn farið ókeypis yfir framlagðan handritsbút Gunnlaugs Haraldssonar eftir fundinn og samþykkt hann ásamt bæjarstjóra, s.s. kveðið er á um í samningi að þurfi að gera, altént fékk hann refjalaust borgaðar tæpar tvær milljónir fyrir 365+199 framlagðar blaðsíður.

Heimildir

Fundur ritnefndar um sögu Akraness ásamt rithöfundi Skilafundur, 9. júlí 2013, skjal frá Akraneskaupstað afhent mér þann 1. desember 2014;
Frágangur á prenthandriti III. bindis Breytt kaflaskipan og verkáætlun pr. 1. október 2012, skjal frá Akraneskaupstað afhent mér þann 1. desember 2014.
Saga Akraness, samantekt 2012 og 2013, skjal frá Akraneskaupstað afhent mér þann 1. desember 2014;
Samningur um ritun Sögu Akraness – III. bindi-, ásamt fylgiskjölum, skjöl frá Akraneskaupstað afhent mér þann 1. desember 2014.

Myndina af Höfrungi tók Atli Harðarson 7. júní 2014, sjá nánar á Flickr.

Næsta færsla fjallar um hinn dýrmæta handritsbút í Sögu Akraness III, sem Gunnlaugur hefur skilað.

Posted in: Saga Sögu Akraness / Tagged: Árni Múli Jónasson, Gunnlaugur Haraldsson, Ritnefnd um Sögu Akraness, Saga Akraness, Saga Sögu Akraness, sagnaritun Akraneskaupstaðar

Greiðslur til Gunnlaugs 2012

Hér verður gerð grein fyrir því fé, 2,2 milljónum, sem Gunnlaugi Haraldssyni tókst að fá greitt frá Akraneskaupstað árið 2012 og fyrir hvað hann fékk greitt en af þeim gögnum sem Akraneskaupstaður afhenti mér 1. des. 2014 að ráða virðist hann hafa uppskorið þessi laun fyrir skil á einu A-4 blaði. ¹⁾

Skipulagið 2012

Samningi um ritun Sögu Akraness – III. bindi – sem undirritaður var 22. júní 2012 fylgir 12 blaðsíðna skjal eftir Gunnlaug Haraldsson. Skjalið er merkt Fylgiskjal 1 og titill þess er: Saga Akraness – III. bindi. Nítjánda öldin. Efnisyfirlit (drög). Skjalið hefst þannig (ath. að allt er það skáletrað):

Hér er gefið gróft efnisyfirlit yfir handrit III. bindis. Handritið er samtals 825 blaðsíður í A-4 broti. Það var skrifað á árunum 2000-2004 sem síðari hluti I. bindis (tímabilið 1801-1850) og fyrri hluti II. bindis (tímabilið 1851-1900) skv. þágildandi útgáfuplani. Við prentvinnslu á I. og II. bindi og breytta efnisskipan ritsins var ákveðið að steypa þessu efni saman í eina heild, svo að III. bindi spanni alla 19. öldina eða tímabilið 1801-1900.

Efni III. bindis er hér skipt í 20 meginkafla í stað 40 í fyrirliggjandi handriti. …

Þessir 20 meginkaflar eru svo taldir upp í skjalinu og undirkaflar þeirra rækilega tíundaðir. Á s. 9-12 eru taldar upp fyrirhugaðar rammagreinar og myndrit (töflur, gröf og skrár).

Hvar þetta 825 bls. handrit er niðurkomið hef ég ekki hugmynd um en eins og kom fram í síðustu færslu var aldrei farið yfir það til að taka út stöðu verksins, s.s. kveðið er á um í samningnum. Kannski veit enginn hvar það er.

Skipulagið 1997

Í fyrsta samningnum sem Akraneskaupstaður gerði við Gunnlaug Haraldsson og var undirritaður þann 22. apríl 1997, var kveðið á um að Gunnlaugur ritaði 3 bindi um sögu Akraness sem spönnuðu aldirnar 1700-2000. Fyrsta bindið átti að vera Byggðasaga 1700-1900 og skiptast í fimm meginkafla:

1. Staðhættir
2. Byggðaþróun og þorpsmyndun
3. Búskaparhættir og bjargræðisvegir fyrr á tíð (ca. 1700-1900)
4. Framfærslu-, skóla-, félags- og heilbrigðismál
5. Skipting Akraneshrepps 1885.

Skilgreindir undirkaflar eru frá tveimur upp í átta.

Þessu fyrsta bindi átti að skila „eigi síðar en 1. október 1999“ (3. gr. SAMNINGS UM RITUN SÖGU AKRANESS). Gunnlaugur stóð auðvitað ekki við samninginn en var samt á prýðilegum mánaðarlaunum við sagnaritunina frá 1. apríl 1997 til 1. sept. 2001, þ.e. þann tíma sem samningurinn gilti.

Á 42. fundi Ritnefndar um sögu Akraness, þann 15. október 2001, er bókað: „Gunnlaugur gerði grein fyrir stöðu mála. Efni vegna 19. aldar er nú um 5-600 síður, en vinna þarf það efni frekar og skipta því í tvö bindi og miða við 1850. Sá tími, sem gert var ráð fyrir að færi í ritunina, er að líða og var m.a. rætt um ýmis-legt því tengt.“

Á næsta fundi, 43. fundi þann 19. nóvember 2001, er bókað (feitletrun er mín):

1. Gunnlaugur lagði fram efnisyfirlit að 1. bindi ásamt 598 síðum í handriti sem nær frá 1700 til 1850.
…
3. Rætt var um stöðu málsins. Ritnefndin staðfesti skil á 1. bindi verksins sbr. gildandi samning. Nefndin er sammála um að það efni sem skilað hefur verið sé gott og lofi góðu um heildarverkið …

Ritnefndin staðfesti s.s. skil á á 1. bindinu skv. samningnum, byggðasögu frá 1700-1900, þótt því hefði alls ekki verið skilað heldur 598 síðum um þrjá fjórðu tímabilsins og efnisyfirliti.

Ég rek þessa sögu ekki lengra hér, hún er rakin í Sögu Sögu Akraness enda er þetta aðeins upphafið að skollaleik Gunnlaugs og Ritnefndar um sögu Akraness, þ.e. Gunnlaugur endurraðaði efnisþáttum og tímaskiptingu trekk í trekk, sneri skipulaginu á haus, bætti inn æ smásmugulegri undirefnisflokkum og Ritnefndin beitti sér ávallt fyrir því að gerðir yrðu nýir og nýir viðbótarsamningar við hann svo hann fengi örugglega greitt þótt litlu sem engu væri skilað. (Sjá töflu yfir aðalatriði fundargerða, s.127-140 í Sögu Sögu Akraness). Ég hef ekki minnstu hugmynd um hvar þetta 598 síðna handrit frá 2001 er niðurkomið. Kannski er það í sömu glatkistu og 825 blaðsíðna handritið sem nefnt var hér að ofan.

Snilldin að snúa til upphafsins

Víkur þá aftur að nýjasta samningnum frá 22. júní 2012, Samningi um ritun Sögu Akraness – III. bindi –. Í Fylgiskjali 1 (Gunnlaugs) eru fyrstu meginkaflarnir (það er ástæðulaust að telja fleiri því flestum þeirra hefur ekki verið skilað):

I. Árferði og almennir hagir
II. Íbúa- og byggðaþróun
III. Jarðeignir og búnaðarþróun
IV. Útgerðarhættir á árabátaöld
V. Breskir togarar og tröllafiskur

Í Fylgiskjali 2 er kveðið á um verkáætlun þannig:

1. verkáfangi A, skilgreindur sem 10 vikna vinna, er undirbúningur og gagnaúrvinnsla 2012, þar undir taldar 3 vikur í endurröðun og uppstokkun efniskafla;
1. verkáfangi B, 9 vikna vinna, felst í endurskoðun og umritun I.-IV.kafla (meginkafla í Fylgiskjali 1)
2. verkáfangi, 19 vikna vinna, er endurskoðun og umritun á V.-XIII. köflum verksins;
3. verkáfangi, 28 vikna vinna, er endurskoðun á XIV.-XX. köflum verksins og frágangur.

Ég feitletra hér þá tvo verkáfanga sem Gunnlaugi hefur tekist að ljúka til þessa, a.m.k. hefur hann fengið greitt fyrir að ljúka þeim.

1. verkáfanga A átti að vinna í júní til september 2012. Fyrir hann átti Gunnlaugur að fá greiddar 2,2 milljónir, þ.e.a.s. hann fékk 880.000 kr. verktakagreiðslu á mánuði. Það eru afar góð laun fyrir mann með gráðu sem samsvarar íslenskri BA-gráðu í fornleifafræði.

Skv. ótölusettri og óbirtri fundargerð Ritnefndar um sögu Akraness þann 9. júlí 2013 (væntanlega er þetta 84. fundur nefndarinnar) skilaði Gunnlaugur af sér 1. verkáfanga A um mánaðamótin nóvember/desember 2012 og fékk greiddar sínar 2,2 milljónir það ár. En fyrir hvað fékk hann greitt?

Í óbirtri 83. fundargerð Ritnefndar um sögu Akraness dags. 3. október 2012 er þess getið að Gunnlaugur hafi farið yfir verkáætlun III. bindis og skv. bókun hefur hann þá bætt einni viku við 1. verkáfanga A og dregið eina viku frá 3. verkáfanga á móti. Ekki er bókað að hann hafi skilað neinu nema afhendingarskrá yfir skjöl sem afhenda eigi Héraðsskjalasafni Akraness. Skv. samningnum 2012, gr. 3, átti hann að afhenda þessi skjöl fyrir 15. ágúst 2012 en formaður Ritnefndar um sögu Akraness afhenti þau safninu, alls 8 möppur, þann 24. október 2012.²⁾

Í einnar síðu fylgiskjali með næstu fundargerð (óbirtri og ótölusettri en væntanlega 84. fundur ritnefndarinnar), sem heitir Frágangur á prenthandriti II. bindis. Breytt kaflaskipan og verkáætlun pr. 1. október 2012, kemur fram sú breytta kaflaskipan og verkáætlun sem taldist 3 vikna vinna í 1. verkáfanga A. Hún felst í þessu:

Að vikufjölda er rutlað svolítið til, þ.e. 1. verkáfangi B er nú talinn 10 vikna vinna og í staðinn er 3. verkáfangi orðinn 27 vikna vinna;
Að tólf kaflar eru horfnir og má ætla að þeim hafi verið steypt saman við aðra, nema kafla XX en það kaflanúmer hefur einfaldlega verið fjarlægt þótt kaflaheitið (Rammagreinar) standi áfram.
Að nú er einungis einn meginkafli í 1. verkáfanga B og heitir hann Byggðaþróun og búnaðarhagir;
Að umritun II.- IV. kafla flyst í 2. verkáfanga (enda eru þeir ekki lengur sömu meginkaflar og í Fylgiskjali 1 með samningnum).

Engum sögum fer af endurvinnslu myndrita (3 vikna vinnu) og úrvinnslu frumheimilda sem safnað var frá 2005-2011 (4 vikna vinnu) sem voru hinir verkþættirnir í þessum 1. verkáfanga A. Ég vísa enn og aftur í staðfestingu formanns Ritnefndar um sögu Akraness, Jóns Gunnlaugssonar, í tölvupósti til mín þann 8. des. 2014, um að allt starf nefndarinnar sé bókað í fundargerðum hennar. Það virðist því morgunljóst að engin gögn sem staðfesti þessa 7 vikna vinnu sagnaritarans hafi nokkru sinni verið lögð fram. Þriggja vikna vinnunni hefur hins vegar verið gerð skil á einu A-4 blaði og verður að teljast einkar hægt unnið að eyða þremur vikum í að upphugsa þá breyttu kaflaskipan og færslu um eina viku milli vinnuþátta.

Þrátt fyrir að hafa sett mig vel inn í fyrri brögð og glímur Gunnlaugs við stjórnsýslu Akraneskaupstaðar sem einatt hafa snúist um að fá greitt fyrir verk sem ekki er skilað verð ég að telja viðskiptin árið 2012 einstakt afrek, meira að segja miðað við hann. Mætti margur sagnaritarinn öfunda hann af velgreiddu einu A-4 blaði!

Endurskoðunin er og dæmigerð fyrir vinnubrögð Gunnlaugs gegnum tíðina:

Í SAMNINGI UM RITUN SÖGU AKRANESS, sem skrifað var undir 22. apríl 1997, var samið um að fyrsta bindið af þremur sem Gunnlaugur skyldi skrifa væri Byggðarsaga 1700-1900, sem skiptist í 5 meginkafla (sjá efst í þessari færslu) og átti ritun þess og myndaöflun að vera lokið eigi síðar en ágúst-september 1999. Síðan bólgnaði verkið út eftir því sem árin liðu, hluta þess taldist skilað árið 2001 en var þó eigi fullklárað og um það leyti sem Gunnlaugur gengur til samninga við Akraneskaupstað að tilstuðlan Árna Múla Jónassonar þáverandi bæjarstjóra vorið 2012 er Saga Akraness III (sem dekkar tímabilið 1801-1900) orðin að 40 meginkafla verki í 825 blaðsíðna handriti. Í Fylgiskjali 1 með samningnum sem var undirritaður 22. júní 2012 var meginköflum fækkað ofan í 20. Í endurskoðun þeirri sem taldist vinna við 1. verkáfanga A var meginköflum fækkað ofan í 8 meginkafla. Skiptingin í þá meginkafla færist nær meginkaflaskiptingunni í samningnum 1997 og mætti segja að nú væri verið að loka miklum skipulagshring. Fyrir þessa endurskipulagningu fékk Gunnlaugur 2,2 milljónir króna greiddar frá Akraneskaupstað.

Næst verður fjallað um greiðslur Akraneskaupstaðar til Gunnlaugs Haraldssonar árið 2013

1) Óskað var eftir öllum gögnum sem tengdust samningnum við Gunnlaug Haraldsson og sagnaritun hans. Það tók Akraneskaupstað 7 vikur að afgreiða erindið svo ætla má að vandað hafi verið til verksins og engin frekari gögn liggi fyrir. Formaður Ritnefndar um sögu Akraness, Jón Gunnlaugsson, staðfesti í tölvupósti til mín þann 8. desember að allt starf ritnefndarinnar væri bókað í fundargerðum sömu nefndar og þær hef ég.

2) Þau 8 bréfabindi (möppur) úr fórum Gunnlaugs sem nú er að finna á Héraðsskjalasafni Akraneskaupstaðar innihalda ljósrit af obbanum af því sem hann telur upp sem óútgefnar heimildir í heimildaskrám við Sögu Akraness I og Sögu Akraness II, auk handrits Jóns Böðvarssonar að Akranesi II og ýmiss drasls úr eigu Gunnlaugs. Magnið er ekki í neinu samræmi við fyrri yfirlýsingar sagnaritarans, sem hefur orðið tíðrætt um sína miklu og ómetanlegu heimildasöfnun og skulu hér nefnd tvö dæmi:

Heimildaöflun og úrvinnsla þeirra hefur reynst langtum tafsamari og tímafrekari en mig óraði nokkru sinni fyrir, og hafði þó talsverða reynslu að byggja á í þessum efnum. Hér er í fyrsta lagi um að ræða skjalleg gögn af öllum hugsanlegum toga sem einkum eru varðveitt í skjalasöfnum í Reykjavík og á Akranesi (t.d. gjörðabækur hreppstjóra, sveitarstjórnar, einstakra nefnda, félagasamtaka og fyrirtækja, sýslumanna og sýslunefnda, amtmanns, landshöfðingja og fleiri embætta stjórnsýslunnar, bréfabækur, bréfadagbækur, bréf og hverskyns gjörningar sömu aðila og einstaklinga, jarðaskjöl, dagbækur, örnefnalýsingar, o.s.fv., o.s.frv.). Í annan stað allt prentað og útgefið efni (bækur, skýrslur, dagblöð, tímarit o.s.frv.) þar sem Akraness er í einhverju getið, – og í þriðja lagi munnlegar heimildir og frásagnir núlifandi manna. Allar þær frumheimildir sem ég hef getað leitað uppi í skjalasöfnum, s.s. Þjóðskjalasafni, hef ég látið ljósrita til að vinna úr í starfstöð minni. Það heimildasafn telur nú um 100 bréfabindi eða tugþúsundir blaðsíðna og mun síðar varðveitast í Héraðsskjalasafni Akraness og verða aðgengilegur gagnabanki þeim sem síðar kynnu að vilja grúska í afmörkuðum viðfangsefnum.
(Gunnlaugur Haraldsson. 25. febrúar 2005. „Meint ritstífla brestur“ á spjallþræði Akraneskaupstaðar. Skoðað 15. júní 2011. Af því að Akraneskaupstaður hefur sett upp nýja heimasíðu og láðst að hafa þá eldri aðgengilega er ekki lengur hægt að skoða þennan spjallþráð.)

[Um starfsstöð sagnaritarans í Gufunesi]: Auk fjölda fræðirita er þarna til dæmis hátt í 200 bréfabindi með ljósritum skjala sem tengjast sögu Akraness, um 500 síður í hverju bréfabindi. Þessi gögn hefur söguritari leitað uppi í skjalasöfnum, pælt í gegnum þau, afritað og slegið inn í tölvu, sumt stafrétt en gert útdrátt úr öðrum, og jafnvel þýtt gömul embættisskjöl úr dönsku.
(„Það þýðir ekkert hér um bil við ritun sögunnar. Spjallað við Gunnlaug Haraldsson ritara Sögu Akraness“. Skessuhorn 13. apríl 2011, s. 14. Viðtalið tók Þórhallur Ásmundsson blaðamaður.)

Myndina af Kútter Sigurfara tók Víctor Bautista 12. júní 2010. Tengt er í myndina á Flickr.

Posted in: Saga Sögu Akraness / Tagged: Árni Múli Jónasson, Gísli Gíslason, Gunnlaugur Haraldsson, Ritnefnd um Sögu Akraness, Saga Akraness, Saga Sögu Akraness

« Previous 1 2 3 4 … 8 Next »

Author Archives: Harpa Hreinsdóttir

Aðgerðir í eða við þrenndarhnoða

Skurðaðgerðir

Inngrip og skurðaðgerð

Jaðaraðgerðir

Tilvísanir í heimildir

Lyf án ábendingar (off label) og hugmyndir um ávana- og fíknilyf

Ný lyf

Niðurstaða

Almennur félagsfundur FF þann 25. mars 2015

Könnun FF á vilja félagsmanna

Síðustu fundargerðir stjórnar FF

Árið 2013

Árið 2014

Árið 2015

Samantekt

Efni og umfang

Útlit og stíll

Rammagreinar

Myndefni

Heimildir og meðferð þeirra

Kann sagnaritarinn sjálfur skil á heimildum sínum?

Niðurstaða

„Af fjölmörgum ástæðum ástæðum [svo] hefur verkið reynst tímafrekara …“

Hefðbundin vinnubrögð í Ritnefnd um sögu Akraness og meðferð fundargerða

En ekki stóð á greiðslum

Heimildir

Skipulagið 2012

Skipulagið 1997

Snilldin að snúa til upphafsins

Post Navigation

Leita

Flokkar

Krækjur

Safn